Bunt wobec tyranii

Pytania na miarę czasów

Wielu zmagało się z ideą oporu wobec tyranii, temacie szczególnie ważnym dla Kościoła z powodu nadchodzącego Wielkiego Ucisku, czasu, w którym chrześcijanie będą bezwzględnie mordowani za wyznanie. Wśród rozważających zagadnienie tyranii i chrześcijańskiej na nią reakcji był John Knox, autor słynnego zdania:

„Bunt wobec tyranów, to posłuszeństwo wobec Boga” [1]

Opór wobec tyranii to koncepcja omawiana w takich dziedzinach nauki jak filozofia polityczna i historia Kościoła. Ma ona związek z różnymi pytaniami, w tym:

• czy w ogóle należy stawiać opór władzy rządzącej?
  .
• czy opór wobec tyranii jest kiedykolwiek uzasadniony?
  .
• czy jednostka lub grupa może przeciwstawić się rządom lub głowom państw?
  .
• kiedy jest to dozwolone i z jakich powodów?
  .
• kto może brać udział w takim oporze?

Tego rodzaju pytania są szczególnie ważne już teraz, w czasie, gdy wiele rządów ucieka się do bardzo drakońskich i często nieproporcjonalnych działań w radzeniu sobie z problemami społecznymi. Stosowane są blokady, zamknięcia i naruszenia wolności i swobód jednostki – a nawet podstawowych praw człowieka. To rozpala dyskusje na temat tego, jak daleko rządy mogą się posunąć i w jakim stopniu obywatele muszą podporządkować się państwowym nakazom, prawom i zasadom.

Ale takie pytania nie są nowe – istnieje również historyczna podstawa dla tego wszystkiego. Wielu głęboko zastanawiało się nad takimi sprawami w okresie rozwoju nowoczesnego państwa narodowego w Europie i podczas różnych reform protestanckich. Reformatorzy tacy jak Luter, Kalwin i inni patrzyli na te tematy w świetle Pisma Świętego i w kontekście ówczesnych sytuacji politycznych i kościelnych. Wszystko to nie było tylko teoretyczne, ale dotyczyło bardzo praktycznych realiów tamtych czasów.

Tak było z pewnością w przypadku Johna Knoxa i szkockiej Reformacji. Był bardzo zaangażowany w myślenie i pisanie o takich sprawach. I podobnie jak wielu innych, cierpiał dość mocno, gdy w praktyce opracowywał swoje przemyślenia na te tematy.

W związku z tym warto przyjrzeć się niektórym pismom i działaniom Knoxa, Kalwina i Augustyna.

Joh Knox (1513 – 1572)

Psalm 18:39 Przepasałeś mnie mocą do walki, powaliłeś pod moje stopy moich przeciwników.

John Knox [2] ] spędził życie z mieczem w jednej ręce i Biblią w drugiej i nie bał się używać żadnego z nich. Rozpoczął swoje życie teologiczne jako ochroniarz George’a Wisharta – i to właśnie wtedy, gdy ten młody człowiek został stracony przez władze religijne, John Knox został ostatecznie przekonany o potrzebie przebudzenia swojego kraju ze śmierci niesprawiedliwości i duchowego ubóstwa, które go dotykały. Knox nie został stworzony do spokojnego życia i gdy uciekał przed jednym niebezpieczeństwem, często okazywało się, że zmierza prosto ku drugiemu. Ucieczka przed władzami zaprowadziła go prosto do oblężenia zamku, a stamtąd skończył jako galernik na francuskiej fregacie.

Nic dziwnego, że docenił wolność, gdy poczuł uścisk łańcuchów niewolnictwa i cięcie bata wroga. Ale jego pragnienie prawdziwej wolności wynikało z tęsknoty za głoszeniem Słowa Bożego. John wiedział, że prawdziwa wolność pochodzi tylko ze służby Bogu i Jego Królestwu. Wielu sprzeciwiało się mu i sprzeciwia się mu do dziś… ale on dał wiele swojemu krajowi, swojemu Bogu, Kościołowi i Szkocji – wszyscy są mu winni wdzięczność, tak jak Bogu, któremu służył, są winni wdzięczność za powołanie takich ludzi na swoich kaznodziejów. W 1558 roku Knox opublikował dwa teologiczne dzieła:

1) „Pierwszy dźwięk trąbki przeciwko monstrualnemu pułkowi kobiet” oraz

2) „Apel do szlachty i stanów Szkocji”.  

Są to miejsca, w których znajdujemy wiele jego przemyśleń na temat oporu wobec tyranii.

„Pierwszy dźwięk” nie było dziełem antykobiecym jako takim, ale dotyczyło o wiele bardziej konkretnie kilku władczyń, które w tamtym czasie sprowadzały tak wiele poważnych prześladowań na protestantów – szczególnie Marii Tudor znana bliżej jako „Krwawa Maryja”. Napisał to, będąc jeszcze w Genewie, a Kalwinowi się to nie spodobało. Co więcej, niestety, wyszło to tuż po objęciu tronu w Anglii przez Elżbietę I, która była tym raczej zaniepokojona, chociaż sympatyzowała ze sprawą protestancką.

W „Apelu” Knox starał się bronić doktryny Reformowanej. Wezwał również do prawa do zbrojnego oporu przeciwko bezbożnym władcom. Ludzie mają obowiązek przeciwstawiać się złu i złym władcom. Nie powiedział, że wszyscy ludzie mogą i powinni się przeciwstawiać, ale przedstawił ogólne zasady, oparte na kilku biblijnych przykładach.
.

Biblijny argument

Po pierwsze, że istnieje biblijny argument za koniecznością powoływania i odwoływania świeckich władców, a to w celu uniknięcia tyranii ludzi krwawych i bezrozumnych. Co do zasady Knox był zwolennikiem swoistej formy republiki gdzie władca reprezentujący lud był do pewnego stopnia od niego zależny, odrzucając tym samym koncepcję monarchii dziedzicznej.

Przysłów 28:16 Władca bezrozumny jest wielkim ciemięzcą, a kto nienawidzi chciwości, przedłuży swoje dni.
.
5 Mojż. 1:13 Wybierzcie spośród siebie mężczyzn mądrych, rozumnych i doświadczonych w waszych pokoleniach, a ja ustanowię ich waszymi przywódcami.

Po drugie, główną odpowiedzialność za przeciwstawianie się tyranii i zwalczanie bałwochwalstwa Knox przypisał „szlachcie i stanom Szkocji”. Jednym z powodów mógł być wpływ Kalwina, który jasno wypowiadał się przeciwko naruszaniu autorytetu urzędników przez osoby prywatne, ale dalej argumentował, że „niżsi urzędnicy” („urzędnicy ludu”) zostali ustanowieni przez Boga obrońcami swoich społeczności i dlatego mają obowiązek przeciwstawiać się

„zaciekłej rozwiązłości królów… którzy gwałtownie napadają i atakują skromny, prosty lud”. [3] 

Izaj. 10:1-2 1. Biada tym, którzy wydają niesprawiedliwe ustawy, i tym, którzy wypisują dekrety ucisku; 2. Aby odepchnąć ubogiego od sądu i pozbawić sprawiedliwości ubogich mego ludu, aby wdowy stały się ich łupem i aby mogli ograbiać sieroty.

Po trzecie ponieważ Bóg zakazał osobistej zemsty, konsekwentnie obrona uciśnionych przez wyższe autorytety jest obowiązkiem magistratów i przywódców niższego szczebla. Do tej obrony Pismo ustanowiło środek, którym jest miecz.  Boży gniew skierowany przeciwko niesprawiedliwym władcom, realizowany jest przez miecz władzy niższego szczebla. Dotyczy to wszelkiej władzy, a zatem także autonomicznie i demokratycznie powołanej spośród społeczności potrzebującej obrony:

Rzym. 12:9 Najmilsi, nie mścijcie się sami, ale pozostawcie miejsce gniewowi. Jest bowiem napisane: Zemsta do mnie należy, ja odpłacę – mówi Pan.
.
Rzym. 13:4 Jest bowiem sługą Boga dla twojego dobra. Ale jeśli czynisz zło, bój się, bo nie na próżno nosi miecz, gdyż jest sługą Boga, mszczącym się w gniewie nad tym, który czyni zło.

Po czwarte prerogatywą każdej władzy jest służba Bogu, czyli dbanie o zachowanie społecznego porządku i moralności, co służy dobru podległej jej społeczności. Złamanie prerogatywy może być podstawą do oporu przez skoordynowane działania, nad którymi czuwają odpowiednio wyłonieni przywódcy. Tak więc przełożeni są postrachem nie tylko wobec bezpośrednio im poddanych ale także wobec złych uczynków tyranów niszczących lud. 

Rzym. 13:3 Przełożeni bowiem nie są postrachem dla uczynków dobrych, ale złych. A chcesz nie bać się władzy? Czyń dobrze, a będziesz miał od niej pochwałę.

W końcu najciekawsza dla naszego rozważania będzie konkluzja, do jakiej Knox doszedł na podstawie analizy przypadku opisanego przez proroka Izajasza

Izaj. 26:5, 13 5. On bowiem poniża tych, którzy mieszkają wysoko; burzy miasto wyniosłe, burzy je aż do ziemi, i strąca aż do prochu. 13. PANIE, nasz Boże, panowali nad nami inni panowie niż ty, ale my, ufając tylko tobie, wspominamy twoje imię.

W prostych słowach odrzuca absolutyzm władzy i wsakzuje na ograniczenia, jakimi są Boże nakazy, prawa i przykazania.

„Królowie nie mają więc absolutnej władzy, aby w swoim rządzie robić to, co im się podoba, ale ich władza jest ograniczona słowem Bożym; tak że jeśli uderzają tam, gdzie Bóg nie nakazał, są tylko mordercami; a jeśli oszczędzają tam, gdzie Bóg nakazał uderzyć, oni i ich tron ​​są przestępcami i są winni niegodziwości, która obfituje na powierzchni ziemi, z powodu braku kary.” [4]

Historyczny precedens

Ale wnioski Knoxa nie były to tylko „kwestią wolności religijnej”. Wolność kraju Knoxa, była zagrożona z powodu postanowienia królowej regentki i jej dworu, wspieranego przez francuski garnizon w Leith, aby przekształcić Szkocję w prowincję Francji. Jak zauważył Richard Graves

W średniowiecznej teorii politycznej istnieją liczne precedensy dla poglądów Knoxa. Królewskość jako umowna więź między władcami i rządzonymi, oparta na istniejącym wcześniej systemie prawnych uprawnień, których naruszenie uzasadniało bunt, była dziedzictwem feudalnym. Pisząc w kontekście sporu o inwestyturę, jedenastowieczny autor Manegold z Lautenbach rozróżnił (podobnie jak później Knox) ​​między urzędem króla, który był święty a pojedynczym władcą, który mógł słusznie utracić swoją władzę. Król czyni to, gdy stawał się tyranem, to znaczy, gdy niszczył sprawiedliwość, burzył pokój i łamiał zaufanie… 
.
Tomasz z Akwinu sprzeciwiał się tyranobójstwu, lecz mimo to opowiadał się za czynnym oporem przeciwko tyrańskiej władzy, którego celem było zniesienie jej tyranii w sposób, który nie wyrządziłby większej szkody niż sama tyrania. W konsekwencji, podobnie jak Knox, Akwinata przestrzegał, że „działania przeciwko tyranowi nie powinny być podejmowane na podstawie prywatnych domniemań jednostek, lecz raczej na podstawie władzy publicznej”. [5] 

Prawo naturalne

Przede wszystkim jednak Johna Knoxa fascynowała idea równości duchowej. W serii polemik w 1558 r. ostrzegał swoich rodaków, Szkotów, że nie mogą uchylać się od odpowiedzialności za reformę Kościoła tylko dlatego, że są ludźmi z plebsu. Podkreślał, że w oczach Boga „wszyscy ludzie są równi”: równi nie pod względem praw, lecz równych obowiązków.

Dzieje 17:26 I z jednej krwi uczynił wszystkie narody ludzkie, żeby mieszkały na całej powierzchni ziemi, określiwszy czasy wcześniej wyznaczone i zamierzone granice ich zamieszkania;

Idea Knoxa była następująca: kto mieszka w kraju, w którym panuje bałwochwalstwo, jego obowiązkiem jest domaganie się reform i podjęcie działań, które oddzieliłyby go od powszechnego wokół grzechu.
.

Augustyn (354 – 430)

Obecnie popularyzowana koncepcja ślepego posłuszeństwa władzy, nawet działającej na szkodę ludzi tyranii, nigdy nie była pozycją historycznego chrzescijaństwa. Ponieważ Pismo Święte nie naucza tego, również Kościół tego nie czyni. Augustyn z Hippony, w swoim kazaniuobarcza chrześcijan obowiązkiem nieposłuszeństwa władzy, jeśli godzić miałoby to w posłuszeństwo Bogu. Augustyn rozprawia o tekście Rzymain

Rzym. 13:1-2 1. Każda dusza niech będzie poddana władzom zwierzchnim. Nie ma bowiem władzy innej, jak tylko od Boga, a te władze, które są, zostały ustanowione przez Boga. 2. Tak więc kto się sprzeciwia władzy, sprzeciwia się postanowieniu Boga. Ci zaś, którzy się sprzeciwiają, sami na siebie ściągają potępienie.

Zadając proste pytanie odpowiada na nie niekorzystnie oddalając konieczność, w serii dowodów ukazuje wyjątki od biblijnej reguły:

Zakres posłuszeństwa władzy jest tożsamy z zakresem posłuszeństwa postanowieniom Boga. Jeśli Boże postanowienia nie są przez władzę respektowane a wręcz godzą w nie, nie wolno być im posłusznym, trzeba się im sprzeciwić. Augustyn żył zgodnie z biblijną zasadą: należy bardziej słuchać Boga niż ludzi.
.

Jan Kalwin (1536 – 1560)

„Mówię tylko o ludziach prywatnych. Gdyż ustanowiono urzędników ludowych, aby ograniczyć tyranię królów (jak Efori, którzy sprzeciwiali się królom u Spartan, lub trybuni ludu u konsulów u Rzymian, lub demarchowie w senacie u Ateńczyków; i być może coś podobnego istnieje w sprawowaniu władzy w każdym królestwie przez trzy stany, gdy odbywają swoje pierwsze sejmy).
.
Jakże daleki jestem od zabraniania im oficjalnie kontrolowania niesłusznej swobody królów, że jeśli współdziałają z królami, gdy ci tyranizują i znieważają pokorniejszych ludzi, twierdzę, że ich pozory nie są wolne od nikczemnej perfidii, ponieważ podstępnie zdradzają wolność ludu, wiedząc, że z woli Boga są jej wyznaczonymi strażnikami.” [7] 

Doskonałym przykładem takiego postępowania są hebrajskie położne. Faraon, okrutny tyran i typ Antychrysta, w zatwardzeniu swojego serca nakazał mordowanie wszystkich urodzonych chłopców. W swoim zamyśle kierował się chęcią zniszczenia Izraela, jednak w rzeczywistości spełniał wolę diabła dążącego w ten sposób do zniszczenia linii Mesjasza i pokrzyżowania Bożego planu zbawienia. Położne ignorując nakaz władzy państwowej okazały w ten sposób najwyższe posłuszeństwo Bogu Przymierza, który zabrania mordowania (a tym był prawny nakaz Faraona!)

2 Mojż. 1:15-17 15. I król Egiptu rozkazał hebrajskim położnym, z których jedna miała na imię Szifra, a druga Pua; 16. Powiedział: Gdy będziecie przy porodach hebrajskich kobiet i zobaczycie, że urodził się syn, zabijcie go, a jeśli córka, niech zostanie przy życiu. 17. Lecz położne bały się Boga i nie robiły tak, jak im rozkazał król Egiptu, ale pozostawiały chłopców przy życiu.

Przykłady

Historia prawowiernego Kościoła dostarcza nam wielu przykładów zasadnego oporu a nawet prawnie usankcjonowanej rebelii chrześcijan wobec tyranii. Na początku IV wieku, około 303-304 roku, za czasów cesarza Dioklecjana wydane zostały edykty godzące w chrześcijaństwo. Zakazywały kultu, nakazywały konfiskatę majątku i aresztowania wyznawców Chrystusa, w szczególności przełożonych, oraz ustanawiały konieczność uczestnictwa w pogańskich libacjach na cześć bogów jako formę oczyszczenia z zarzutu o bycie chrześcijaninem. Kościół zareagował odpowiednio do sytuacji. Niektórzy chrześcijanie zrywali edykty ze ścian budynków, za co często byli karani ciężkim więzieniem. Ale to nie wszystko:

„Opór, na jaki natrafiono, wyjaśnia pojawienie się czwartego edyktu: podobnie jak w czasach Decjusza wszyscy mieszkańcy Cesarstwa muszą złożyć ofiarę bogom podgroźbą najgorszych tortur, śmierci – najczęściej okrutnej – lub zesłania do kopań, które nie były niczym innym lepszym od wymyślonych przez naszą własną, barbarzyńską epokę obozów zagłady.” [8]

Względem biernego oporu, gdy n wydano serię edyktów nakazującch prześladowanie chrześcijan:

„Mensurius, biskup Kartaginy, chełpił się, iż w  dzień przeprowadzonej rewizji, dies traditonis, „wydał” jedynie, zamiast Pisma Świętego, jakieś zwykłe księgi heretyckie„ [9]

Chrześcijanie prostestowali przeciw państwu i jego zbrodniczym edyktom w sposób aktywny. W tym samy czasie jako wyraz sprzeciwu wobec prawnego sankcjonowania prześladowań dochodziło do protestów:

„Opowiadano o sycylijskim męczenniku, Eupolosie z Catany (Katanii), który sam dał się aresztować, demonstrując przed siedzibą zarządcy z księgą Ewangelii w ręce.” [10]

Przykład usankcjonowanej Pismem rebelii odnajdziemy wieki później, w czasach Reformacji. Tu powrócimy do umiłowanej przez Knoxa Szkocji. Antagonizm papistów względem chrześcijan cechowała przemoc i konsekwentnie zapewniana ręką wyznawców papieża-antychrysta męczeńska śmierć ich ofiar. Szkoccy chrześcijanie zorganizowali się i dali odpór władzy rzymmskiego kościoła-państwa. Jednym z ciekawych przypadków będzie morderstwo młodego chłopca, jakie miało miejsce w maju 1559 roku, w rezultacie którego protestancka rebelia nie tylko została wzmocniona, ale też zyskała cennego przywódcę:

„Po negocjacjach wojska Glencairna oddały 30 maja kontrolę nad Perth Guise’owi, który natychmiast podjął próbę wprowadzenia katolicyzmu w mieście za pomocą prawa wojennego. Było to bardzo niepopularne, a podczas ponownej okupacji jego żołnierze zastrzelili chłopca. Wydarzenia te skłoniły Lorda Jamesa Stewarta, przyrodniego brata królowej Marii i hrabiego Argyll do opowiedzenia się po stronie reformatorów i stanięcia na czele partii znanej jako „Lordowie Kongregacji”. [11]  

Konkluzje

Zadaniem władzy cywilnej jest ochrona praworządności i przez to zabezpieczenie dobrostanu obywateli państwa, do których zaliczają się przecież chrześcijanie. W proroctwie Izajasza odnoszącym się do Kościoła Nowego Przymierza czytamy o roli królów jako piastunów, roli ewidentnie podległej działaniom Kościoła:

Izaj. 49:23 I królowie będą twoimi piastunami, a ich księżne – twoimi mamkami. Z twarzą ku ziemi będą się tobie kłaniać i pył twoich nóg będą lizać. Wtedy poznasz, że ja jestem PANEM i że nie bywają zawstydzeni ci, którzy mnie oczekują.

Być może niektórzy wyobrażają tu sobie teokrację, niezbyt trafnie, bo dosłownie interpretując pokłony i zlizywanie pyłu z nóg jako nakaz uległości władzy cywilnej wobec władzy kościelnej (jak czyni to herezja rzymsko katolicka) Jednak to, czego naucza Izajasz jest proste. Kościół w oczach Bożych ma niebotycznie wyższą wartość od władzy pańśtwowej, której zadaniem jest ochrona kościoła poprzez ochronę chrześcijan. Ponadto władzę w państwie powinni sprawować chrześcijanie, jeśli to tylko możliwe. Jak zauważa Konfesja Belgijska

„Urząd tych władców ma za zadanie nie tylko baczyć i czuwać nad dobrem państwa, ale także ochraniać posługę Kościoła, i w ten sposób móc usunąć wszelkie bałwochwalstwo i wszelki kult, aby królestwo antychrysta było niszczone i w ten sposób sprzyjać królestwu Chrystusa. Dlatego muszą oni popierać zwiastowanie Słowa Ewangelii w każdym miejscu, aby Bóg był należycie czczony i wysławiony przez każdego, jak to zaleca w swoim Słowie.” [12] 

Odpowiadając na pytanie czy w ogóle należy stawiać opór władzy rządzącej stwierdzamy, że jeśli władza jest tyranią, bunt i opór jest nie tylko opcją ale obowiązkiem. Przede wszystkim bunt jest uzasadniony wtedy, gdy prawo egzekwowane przez władzę niszczy podległą jej społeczność oraz gdy godzi w Boże przykazania. Zakres oporu jest różny:

• począwszy od niewykonywania sprzecznych z Bożym prawem nakazów (np. mordowanie dzieci),
  .
• poprzez nieposłuszeństwo zakazom (np. zakaz głoszenia Ewangelii)
  .
• na odrzuceniu praw i obaleniu władców godzących w suwerenność kraju skończywszy

Realizacja powyższych odbywać powinna się przez adelwatny, werbalny sprzeciw, szczególnie w czasie kazań w Kościele ale też czyniony przez chrześcijan osobiście. Kolejnym krokiem są prawne rozwiązania, takie jak odwoływanie władz, np. w czasie głosowania. Tyranię szczególnie wrogą państwu i chrześcijaństwu można obalić poprzez adekwatne środki: rebelię pod przewodnictwem prawomocnie wybranych, pobożnych liderów.

Chrześcijaństwo nie jest tożsame z pacyfizmem. Bardziej bowiem należy słuchać Boga niż ludzkich nakazów.

Na podstawie: Bill Muehlenberg, John Knox and Resistance Theory, źródło R. Andrew Myers, Rebellion to Tyrants is Obedience to God’ and the Declaration of Independence, źródło 

Przypisy

[1] Słowa te powszechnie przypisuje się Johnowi Knoxowi
[2] Albert Hull, Heroes of the Faith: John Knox źródło
[3] John Knox, cytowane w Donald Macleod, Therfore the Truth I speak
[4] John Knox, Kazanie o Izajaszu 26
[5] Richard Graves, The Legitimacy of Resistance
[6] Augustyn z Hippony, Kazanie 12, wygłoszone ok. roku 410
[7] Jan Kalwin, Instytuty 4.20.31
[8] L. J. Rogier, Historia kościoła, s. 186
[9] Tamże
[10] Tamże
[11] Szkocka Reformacja 1525-1560, dostępne na stronie The Scottish History Society , źródło
[12] Konfesja Belgijska 36, Władza cywilna

Zobacz w temacie

• Żołnierze szlachetni
• Granice posłuszeństwa władzy
• Kościół w czasie ucisku
• Herezja sprawiedliwego oszustwa
  .
• Papieski absolutyzm
• Przebiegły lis, papież Franciszek
• Kaganiec na ciało Chrystusa
  .
• Sine qua non trwałej wolności
• Królestwo mesjańskie a rząd cywilny, część 1
• Królestwo mesjańskie a rząd cywilny, część 2
• Królestwo mesjańskie a rząd cywilny, część 3
  .
• Kara śmierci dla morderców
• Czy chrześćijanin powinien brać udział w wyborach?
• Czy Mojżesz zgrzeszył zabijając Egipcjanina?
  .
• John Knox: Pozwólmy jej nauczyć się pływać
• Kazanie Johna Knoxa, cz. 1 – o władzy
• Kazanie Johna Knoxa, cz. 2 – sprawiedliwy sąd Boży
• Kazanie Johna Knoxa, cz. 3 – pocieszenie ze zniszczenia bezbożnych
• Kazanie Johna Knoxa, cz. 4 – Bóg, nasz wieczny opiekun