Długie czy krótkie zakończenie Ewangeli Marka?

utworzone przez | sie 25, 2022 | Teologia biblijna

Za, a nawet przeciw!

1 Piotra 1:25 Lecz słowo Pana trwa na wieki. A jest to słowo, które zostało wam zwiastowane.

Duch Święty poinformował wszystkie pokolenia czytelników Pisma Świętego, że to co jest zwiastowane, czyli spisane Słowo Boże, trwa na wieki. Trwałość jednoznacznie posiada dwa aspekty: niezniszczalność oraz niezmienność. Biblia jest niezmienna i w pełni zabezpieczona przez Boga, który w Swej opatrzności czuwa, aby słowo, które jest nam zwiastowane, Jego spisane Słowo, Biblia, zawsze była tym samym tekstem.

Nie jest zatem możliwe, aby współczesne Słowo mogło różnić się od tego, co Bóg objawił swoim sługom i co zostało spisane a następnie skanonizowane. Mimo tego niewiele osób, chrześcijan czy nie-chrześcijan, nie ma pojęcia, że „uczeni” od XIX wieku podjęli debatę na temat: gdzie kończy się Ewangelia Marka? Czy należy przyjąć długie zakończenie zawierające wersety 9-20, czy też krótkie?

Marek 16:8 Wyszły więc szybko i uciekły od grobu, bo ogarnął je lęk i zdumienie. Nikomu też nic nie mówiły, ponieważ się bały.

James White, jeden z największych celebrytów teologicznych współczesnego neo-ewangelikalizmu doszedł do wniosku, że

„biorąc pod uwagę zewnętrzne dowody, uważamy, że każde tłumaczenie powinno zawierać [ten] fragment. Uważamy jednak również, że w każdym tłumaczeniu należy zwrócić uwagę, że istnieje dobry powód, aby wątpić w autentyczność fragmentu” – [1]

Słowa te należy rozumieć ambiwalentinie: Marek 16:9-20 może jest natchniony i autorytatywny, ale może i nie. Biblia ostrzega: unikaj pospolitej, czczej gadaniny i sprzecznych twierdzeń rzekomej wiedzy (1 Tym. 6:20). Skąd zatem takie przeświadczenie u jednego z praktycznie „nieomylnych” teologów?

W odkrytym przez F.C. Conybeare w 1891 roku ormiańskim Manuskrypcie Ewangelii datowanym na 986 rok długie zakończenie Marka jest przypisane „Starszemu Arystionowi”, rzekomo jednemu z 70 uczniów Jezusa. Ta jedna aluzja do nieznanego Arystiona uczyniona przez nieznanego skrybę posiadającego nieznane źródła rozpaliła ogień kontrowersji. Zmusiła nieopisane ilości współczesnych „uczonych” do udowodnienia, że tzw. Długie Zakończenie na pewno nie zostało napisane przez Jana Marka

W większości „nowoczesnych” Biblii czy komentarzy biblijnych (np. Johna MacArthura) obok Marka 16:9-20 dodaje marginalny przypis, który zwykle mówi:

„Zewnętrzne dowody wskazują na to, że wersety te nie są fragmentami oryginalnej Ewangelii Marka. Większość greckich manuskryptów zawiera je, ale nie te najwcześniejsze i najbardziej wiarygodne manuskrypty. […] W czwartym wieku ojcowie Kościoła, Euzebiusz oraz Hieronim, oświadczyli, że niemal wszystkie znane im manuskrypty nie posiadały wersetów „ [2].

Jest to ważne twierdzenie, ponieważ podważa doktrynę werbalnego natchnienia Biblii, podobnie jak naukowy wniosek, że pięć pierwszych ksiąg Starego Testamentu nie zostało napisanych przez Mojżesza, ale zostały sklecione z nieznanych źródeł (źródła Q), które poprzedzały Mojżesza o setki lat.
.

Historia kontrowersji

Wielka „kontrowersja” jest jednak stosunkowo młodym zjawiskiem. Musimy się cofnąć do końca XIX wieku i tego, co stało się znane jako Wellhausen School of Higher Criticism lub po prostu Wyższy Krytycyzm.

Julius Wellhausen (1844-1918) był niemieckim biblistą, który po raz pierwszy stał się sławny dzięki swojemu Prolegomena zur Geschichte Israels (Historia Izraela) z 1883 roku. W swojej książce zdecydowanie stwierdził, że żydowska Tora (Pięcioksiąg) nie została napisana przez Mojżesza, ale była redakcją innych czterech niezależnych tekstów datowanych na wieki przed Mojżeszem. Należy tutaj zdecydowanie powiedzieć, że Wellhausen nie miał żadnych dowodów na swoje twierdzenia, ale to nie robiło różnicy w jego „uczoności”.

Wellhausen, jak również Johann G. Eichhorn i F.S.E. Scheiliermacher i inni uważani są za założycieli Szkoły Wyższej Krytyki. Jej wpływ na sposób patrzenia na Biblię i inne teksty literackie stały się tak dominujące, że bibliści wszystkich opcji i przekonań akceptują wiele z ich tak zwanej „nauki”, pomimo faktu, że ci „uczeni” nigdy nie oferują rzeczywistych potwierdzeń tekstualnych dla swoich hipotez i w rzeczywistości to osoby niewierzące w Boga.

To oni są tymi „uczonymi”, którzy dali nam „źródło Q„ całkowicie hipotetyczną teorię, która stwierdza, że Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza absolutnie nie zostały napisane przez tych mężczyzn, ponieważ nigdy nawet nie znali oni Jezusa, i że zostały napisane po 70 roku n.e. Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza pochodzą z „źródła Q„, które opisywane jest jako wcześniejszy zbiór wypowiedzi (logia) Jezusa lub po prostu „tradycję ustną”.

Nigdy nie odkryto tekstu ani manuskryptów czy nawet fragmentów rzekomych „źródeł Q” (od niemieckiego słowa „quelle” oznaczającego „źródło”). Ale to nie ma znaczenia. Nie potrzebujemy już obiektywnych dowodów rzeczywistości na jakąkolwiek rzecz biblijną. Wszystko, co jest potrzebne, to wielki „uczony”, który zaczyna od subiektywnego poglądu, od presupozycji, od z góry przyjętego stanowiska i zapełnia swoje bardzo długie prace wieloma słowami, tekstami i terminami, które mylą przeciętnego czytelnika.

W 1948 r. Westminster stanął po obu stronach doskonale ilustrując współczensy konflikt

„Marek 9-20. Ta część jest późniejszym dodatkiem; wydaje się, że oryginalne zakończenie Marka zostało zagubione. Najlepsze i najstarsze manuskrypty Marka kończą się na rozdz. 16:8. Dwa zakończenia zostały dodane bardzo wcześnie. Krótsze brzmi: 'Lecz oni zrelacjonowali krótko tym, którzy byli z Piotrem, wszystko, co im polecono. A potem sam Jezus wysłał przez nich ze Wschodu aż na Zachód święte i niezniszczalne poselstwo o wiecznym zbawieniu” Dłuższe zakończenie pojawia się w Bibliach angielskich; jego pochodzenie jest niepewne; średniowieczne źródło przypisuje je starszemu Arystonowi, być może człowiekowi, którego Papiasz (ok. 135 r. n.e.) nazywa uczniem Pana…. Tak więc na podstawie dobrych dowodów zewnętrznych i silnych przesłanek wewnętrznych wydaje się, że najwcześniejsza możliwa do ustalenia forma Ewangelii Marka kończyła się na 16,8. Jednocześnie jednak, z szacunku dla oczywistej starożytności dłuższego zakończenia i jego znaczenia w tradycji tekstowej Ewangelii, Komitet postanowił włączyć wersety 9-20 jako część tekstu, ale ująć je w podwójne nawiasy kwadratowe, aby wskazać, że są one dziełem autora innego niż ewangelista.” [3]

Frederick H. A. Scrivener (1813-1891), członek komitetu, który opublikował Poprawioną Wersję Biblii, przyznaje oba jako weryfikowalne zakończenia dla Marka:

„Powinniśmy dodać, że niektóre ormiańskie kodeksy, które zawierają ustęp, mają subskrypcję 'Ewangelia według Marka’ na końcu wersetu 8, jak również na końcu wersetu 20, jak gdyby ich skrybowie [..] wiedzieli o podwójnym zakończeniu Ewangelii”. [4]

Bruce Metzger (1914-2007), biblista i profesor Princeton Theological Seminary, wie na pewno:

„Dziś wiemy, że ostatnie dwanaście wersetów Ewangelii według Marka (16:9-20) nie występuje w najstarszych greckich, łacińskich, syryjskich, koptyjskich i ormiańskich manuskryptach, a w innych manuskryptach gwiazdki lub obeliksy (znaki oznaczające „sfałszowane”) oznaczają te wersety jako wątpliwe lub sfałszowane.” [5]

Istnieje kilka wczesnych zachowanych kopii Biblii zawierających Ewangelię Marka, które nie zawierają długiego zakończenia z Marka 16:9-20:

  • Kodeks Synajski i Kodeks Watykański— lata 300-te.
  • Kodeks Bobiensis — ok. 300-400
  • Rękopis ormiański — 411-450
  • Minoskuł 304 – 1100

Mamy jednak bardzo wczesne dowody na włączenie Marka 16:9-20, które poprzedzają w czasie powyższe Biblie powstałe między 300 a 1100 rokiem.
./

Świadectwo patrystyki

Ireneusz, Justyn, Tacjan i Hipolit byli bardzo wczesnymi chrześcijanami (lata 100-ne), którzy urodzili się i wychowali w czasie, gdy niektórzy z ich współczesnych znali osobiście Apostołów, którzy słyszeli i widzieli Jezusa.

Jest bardzo przekonywujące, że wszyscy czterej z nich, urodzeni w latach 100-tnych naszej ery, ZNALI I CYTOWALI długie zakończenie Marka, zakończenie, które tradycyjnie było w Nowym Testamencie.

Te cztery świadectwa poprzedzają jakiekolwiek wydanie innych wczesnych Biblii.
.

Ireneusz z Lyonu (130-202)

Bardzo wczesny pisarz, był chrześcijańskim teologiem i nauczycielem, który całe dorosłe życie spędził na obronie ortodoksji i walce z herezjami. Pisze on:

„Również na zakończenie swojej Ewangelii Marek mówi: ’A gdy Pan przestał do nich mówić, został wzięty do nieba i zasiadł po prawicy Boga.’ (Marek 16:19) potwierdzając to, co zostało wypowiedziane przez proroka: ’Pan powiedział do mojego Pana: Usiądź po mojej prawicy, aż położę twoich wrogów jako podnóżek pod twoje stopy’ (Psalm 110:1) Tak więc Bóg i Ojciec są naprawdę jednym i tym samym; Tym, który został zapowiedziany przez proroków i przekazany przez prawdziwą Ewangelię; którego my, chrześcijanie, czcimy i kochamy całym sercem, jako Stwórcę nieba i ziemi, i wszystkich rzeczy w nich.”

Dzieło Ireneusza cytujące Marka 16:19 jest starsza niż najwcześniejsze rękopisy Ewangelii Marka jakie posiadamy. Najwyraźniej Ireneusz, żyjący około 200 lat przed utworzeniem kopii zwanych Kodeksem Synajskim i Kodeksem Watykańskim znał długie zakończenie Marka i cytuje z niego werset.
.

Justyn Męczennik (ok. 100-165)

Jeden z pierwszych i najlepszych apologetów wiary, w swojej Pierwszej Apologii 45 używa słów z Ewangelii Marka 16:20 jako wypełnienia proroctwa mesjańskiego w swojej analizie Psalmu 110.

„To, co mówi: 'Pośle Ci laskę mocy z Jerozolimy’, jest zapowiedzią potężnego słowa, które Jego apostołowie, wyszedwszy z Jerozolimy, głosili wszędzie. I chociaż śmierć jest dekretowana przeciwko tym, którzy nauczają lub w ogóle wyznają imię Chrystusa, my wszędzie zarówno ją przyjmujemy, jak i nauczamy. A jeśli również czytasz te słowa we wrogim duchu, nie możesz zrobić nic więcej, jak powiedziałem wcześniej, niż zabić nas; co wprawdzie nam nie szkodzi, ale tobie i wszystkim, którzy nas niesłusznie nienawidzą i nie upamiętują się, sprowadza wieczną karę ogniem” [6]

Justyn używa słów „wyszedłszy z Jerozolimy, głosili wszędzie” (ἐξελθόντες πανταχοῦ ἐκάρχουσαν exelthontes pantachou ekarchousan), które znajdują się w Ewangelii Marka 16:20, choć w innej kolejności.

Oni zaś wyszedłszy głosili wszędzie (ἐξελθόντες ἐκήρυξαν πανταχοῦ exelthontes ekeruzan pantachou)

Wspomina także „słowa” referując do Marka 16:20 potwierdzał ich słowa znakami i pisze o tym, jak nie można skrzywdzić wierzących, referując do twierdzeń z  Marka16:18

W 1881 roku słynny krytyk tekstu F.J.A. Hort sprzeciwił się przyjęciu świadectwa Justyna argumentując, że Marek 16:20 „nie zawiera punktu, który omawiał Justyn” [7] Zmieniło się to jednak w 1888 roku po opublikowaniu arabskiego tekstu Diatesaron Tacjana — harmonia Ewangelii z II wieku.
.

Tacjan Syryjczyk (ok. 120-180)

Uczeń Justyna, pisarz i teolog, w swoim Diatessaronie (Harmonia Ewangelii) zawarł materiał ze wszystkich czterech Ewangelii i uwzględnił w nim Marka 16:9-20. J. Rendel Harris zauważył, że arabski tekst pokazuje, że Diatessaron zawiera punkt, o którym wspominał Justyn, i że

„Dr. Hort może zatem usunąć zapytanie [znak zapytania] z imienia Justyna w dowodach tabelarycznych dla dwunastu wersetów. ” [8]

Hipolit Rzymski (170-235)

Był współczesny Ireneuszowi. Był biskupem Portus koło Rzymu w latach 190-227 n.e. W swoich pismach w jednym z fragmentów cytuje Marka 16:17-18 i mówiąc o Chrystusie ma odniesienie do wersetu 19. w Tradycji Apostolskiej , że wierny powinien brać udział w Wieczerzy Pańskiej przed zjedzeniem czegokolwiek innego:

„Bo jeśli z wiarą spożywa, choćby mu dano coś śmiercionośnego, po tym nie może go skrzywdzić”. [9]

Hipolit używa greckiego słowa θανάσιμόν thanasimon, które występuje w Ewangelii Marka 16:18 gdzie zawarto klauzule o ochronie przed śmiertelną trucizną.

a choćby wypili coś śmiercionośnego (θανάσιμόν tanasimon), nie zaszkodzi im

Dalsze świadectwa

Porfiriusz (270) był pisarzem pogańskim; w dziele Przeciw chrześcijanom, wymieniając zarzuty przeciw wierze chrześcijańskiej wspomniał fragment, który mówi, że znaki będą towarzyszyć tym, którzy wierzą, i że położą ręce na chorych, a oni wyzdrowieją, a jeśli wypiją jakiś śmiertelny napój, to w żaden sposób ich nie skrzywdzi. Porfiriusz zaczął rzucać wyzwanie chrześcijańskim przywódcom, by sprawdzili swoją wiarę poprzez picie trucizn.

Katalog Claromontanus (II / III wiek) to spis książek i ich długości. Dla Ewangelii Marka to podaje długość zgodną z włączeniem Marka 16:9-20.

W około 300 roku lub wcześniej w kalendarzu greckich lekcji kościelnych używano Marka 16:9-20 jako wersetów do czytania w Dniu Wniebowstąpienia i w Dniu Świętej Marii Magdaleny.

Wincenty (zm. ok. 304 r. n.e.), biskup Thibori, na VII Soborze w Kartaginie, który odbył się pod przewodnictwem Cypriana w 256 r. w obecności 87 zgromadzonych biskupów afrykańskich, zacytował Marka 16:17-18, co zostało odnotowane w protokole.

Hieronim (331-420 n.e.). Na prośbę Damazego  o łacińską rewizję Biblii opracował oficjalną katolicką wersję Biblii zwaną łacińską Wulgatą. Hieronim konsultował kilka manuskryptów, z których wszystkie zawierały Długie Zakończenie. Jego potwierdzenie Marka 16:9-20 jest widoczne w Wulgacie.

Wulfila (350) dołączył Marka 16:9-20 do swojego tłumaczenia Biblii na gotyk.

Efrem Syrus (370) w swoim Komentarzu do Diatesaronu Tacjana oraz w hymnie użył słownictwa zaczerpniętego z Marka 16:15.

Ambroży (374-397 n.e.), arcybiskup Mediolanu, cytuje z długiego zakończenia Ewangelii Marka. W końcu lat 300 Ambroży cytuje Ewangelię Marka 16 werset 15 jakieś 4 razy: Wersety 16, 17, 18 po 3 razy: Werset 20 raz. Przykładowo mówi on:

„Słyszeliśmy fragment przeczytany, w którym Pan mówi: „Idźcie na cały świat i głoście ewangelię wszystkiemu stworzeniu”

Pokazuje w ten sposób, że podczas nabożeństw kościelnych czytano wówczas Ewangelię Marka 16:15.

Epifaniusz z Salaminy (385), w swojej antyherezyjnej kompozycji The Medicine-Chest 3.6.3 stwierdził, że Marek wspomina, że ​​Jezus wstąpił do nieba i usiadł po prawicy Ojca, co jest wyraźnym odniesieniem do Marka 16:19.

Rękopisy łacińskie Augustyna (400) zawierały Marka 16:9-20. W swojej kompozycji cytuje cały fragment O harmonii Ewangelii 3:24-25.

Rękopisy widziane przez Hieronima (lata 380) zawierały Marka 16:9-20 i Freer Logion; wspomina, że ​​widział takie kopie w jego kompozycji Przeciw Pelagianom 2:14. Prawdopodobnie widział te kopie podczas wizyty w Egipcie w 386.

Jak widać, Ewangelia Marka zawierała wersety 16:9-20 przez setki lat wczesnego Kościoła. Jest to mocne zaprzeczenie „naukowych spekulacji” 1600 lat po tym, jak Marek napisał swoją Ewangelię.
.

Trzy wybrakowane dowody

Trzy greckie rękopisy, które kończą Ewangelię Marka w wersecie 8, to dwa rękopisy z IV wieku, Kodeks Watykański, Kodeks Synajski oraz XII-wieczny Minoskuł 304. Przyjrzyjmy się tym trzem rękopisom i ich anomalnym cechom.
.

Minoskuł 304

Zawiera tekst Mateusza i Marka przeplatany komentarzami. Nie ma tytułu końcowego dla Marka – tylko krótki wiersz, grecki odpowiednik:

„Jak podróżnicy radują się ze swojej ojczyzny, tak też skryba na końcu księgi”.

Również materiał komentarza przypomina komentarz Teofilakta, który skomentował wersety 9-20. Sugeruje to, że w 304 może brakować wersów 9–20, ponieważ jego egzemplarz był uszkodzony.
.

Kodeks Watykański

Tutaj Marek 16:8 kończy się w drugiej kolumnie trzykolumnowej strony. Trzecia kolumna jest pusta. Kopista tego kodeksu nie pozostawił w Nowym Testamencie żadnych innych pustych rubryk. W części Starego Testamentu Kodeksu Watykańskiego występują trzy puste miejsca, ale każda z nich jest wyraźnie efektem ubocznym czynnika w produkcji rękopisu:

  1. Zmiana formatu z trzech kolumn na stronę do dwóch kolumn na stronę;
    .
  2. Zbieżność dwóch części napisanych przez różnych skrybów; oraz
    .
  3. Koniec samej części Starego Testamentu.

Dlatego też pusta kolumna na końcu Marka w Kodeksie Watykańskim jest więc wyjątkowa. Ta pusta przestrzeń jest czymś, co można by nazwać „miejscem pamięci”, oznaczającym wspomnienia skryby o materiale, jaki znajdował się w źródle, ale którego nie umieścił w kopii.  Jest to szczególnie prawdopodobne, biorąc pod uwagę, że weresty. 9-20 idealnie pasują do pustej przestrzeni, jeśli zaczyna się pisać 16:9-20 po 16:8

Najwyraźniej zleceniodawca utworzenia Kodesku Watykańskiego nie chciał skopiowania wersetów 9-20, które znajdowały się w starszym tekście z którego czyniona była kopia.
.

Kodeks Synajski

Cztery strony zawierają Marka 14:54-16:8 i Łukasza 1:1-56, które nie są napisane przez skrybę sąsiednich stron. Wykonał ją prawdopodobnie nadzorca rękopisu i korektor (tzw. diorthōtēs). Chociaż początkowo ten kopista pisał w tempie 635 liter w kolumnie, u Łukasza drastycznie skompresował swoje pismo do 690 liter w kolumnie. Ale pod koniec Marka zrobił coś przeciwnego: rozszerzył swój napis w pierwszej kolumnie trzeciej strony.

Bez podjęcia tego kroku, po przypadkowym pominięciu większości Marka 16:1, diortotezy doszłyby do końca wersetu 8 w tej kolumnie, pozostawiając następną kolumnę pustą. Ale nie chcąc tego robić, nie tylko rozszerzył swoje liternictwo, ale także uczynił projekt dekoracyjny po wersecie 16:8. Wyjątkowo znamienny zabieg…
.

Wnioski

Cechy te wskazują, że zarówno Kodeks Watykański, jak Kodeks Synajski zostały wykonane przez kopistów, którzy byli świadomi istnienia dodatkowego materiału po wersecie 8, jednak zdecydowali się go nie włączać.

W Kodeksie Watykańskim decyzję o włączeniu tych wersetów lub ich braku pozostawiono ostatecznemu właścicielowi rękopisu. W przypadku Kodeksu Synajskiego nie dopuścili do tego diorthōtēs, czyli korektorzy. Natomiast Minoskuł 304 prawdopodobnie jest uszkodzonym i wybrakowanym świadkiem.

Oto najwcześniejsze i „najbardziej wiarygodne” manuskrypty…
.

Obiekcje i ich odparcie

Ktoś zaznajomiony z argumentami na temat Marka 16:9-20 może zaprotestować:„Ale Euzebiusz z Cezarei i Hieronim napisali, że prawie żadna z ich greckich kopii Marka nie zawiera 16:9-20”. Można by tak sądzić tylko ze względu na niedokładny opis tego, co Euzebiusz i Hieronim napisali w często cytowanym Komentarzu Tekstowym do Nowego Testamentu Bruce’a Metzgera.

Roger Pearse w swoim pomocnym wydaniu Euzebiusz z Cezarei: Ewangelia Problemy i rozwiązania, przedstawił w doskonały sposób pełne komentarze Euzebiusza (nie tylko fragmenty wyjęte z kontekstu). Jeśli chodzi o Hieronima D. C. Parker zasadniczo ma rację, oceniając, że odpowiednia kompozycja Hieronima jest tylko „tłumaczeniem z niewielkimi zmianami tego, co napisał Euzebiusz” [10] i dlatego nie jest niezależnym świadkiem w tej kwestii. Co ważniejsze, Euzebiusz i Hieronim radzili swoim korespondentom, aby zachowali Ew. Marka 16:9-20.

„Ale jest wiele rękopisów z notatkami skrybów”, ktoś mógłby powiedzieć, „a te notatki mówią, że stare rękopisy nie mają Marka 16:9-20… prawda?”

Pomysł ten prawdopodobnie opiera się również na niejasnych stwierdzeniach zawartych w Komentarzu tekstowym Metzgera. Przyjrzyjmy się temu. Minoskuły 1, 15, 22, 205, 209, 1110, 1192, 1210, 1582 i 2886 (aka 205abs) mają notatkę, która pochodzi od przodka ich wspólnej rodziny rękopisów. Brzmi ona:

„Teraz w niektórych egzemplarzach Ewangelia kończy się tutaj [w 16:8], podobnie jak Euzebiusza Kanony Pamfiliego [odnoszące się do Kanonów Euzebijskich]. Ale w wielu pojawia się to [16:9–20]”.

W rękopisach 20, 215 i 300 ostatnia część notatki mówi:

„Ale w starożytnych [manuskryptach] całość [Ew. Marka] wydaje się nienaruszona”.

Czytelnicy mogą się zastanawiać, co z argumentem „niektórych z najwcześniejszych a przez to najbardziej wiarygodnych rękopisów” a „innymi” rękopisami i „niektórymi rękopisami”. Pozbądźmy się wątpliwości. Według ostatnich obliczeń, 1653 greckich rękopisów zawiera Marka 16:9-20. Oznacza to, że 99,8% greckich rękopisów zawiera Marka 16:9-20.

Powinno być już jasne, że zewnętrzne dowody – rękopisy, przekłady, ojcowie kościoła – mocno faworyzują długie zakończenie, a w zasadzie jedyne zakończenie Marka. Pan Bóg zachował Swoje Słowo, wbrew życzeniom i naciskom „óczonych teologuw” tego świata.

Na podstawie: Long and short enging of Mark; Case for the longer ending of Mark; James White and the ending of Mark; Early evidence for Mark 16:19-20,

Przypisy

[1] James White, The King James Only Controversy (wydanie drugie 2006) s. 316
[2] Jon MacArthur, Komentarz do NT
[3] The Westminster Study Edition of the Holy Bible (Philadelphia: Westminster Press, 1948)
[4] Tamże
[5] źródło
[6] Ireneusz z Lyonu Przeciw Herezjom 3.10.6
[7] B. F. Westcott i F. J. A Hort, The New Testament in the Original Greek: Appendix, Notes on Select Readings (New York: Harper, 1882), s. 39
[8] J. Rendel Harris, The Diatessaron of Tatian: A Preliminary Study (Londyn: C.J. Clay, 1890), s. 58.
[9] Hipolit Rzymski Tradycja Apostolska 32.1
[10] D. C. Parker, The Living Text of the Gospels (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), s. 135.

Zobacz w temacie

Print Friendly, PDF & Email