Wykład XXXIII – Orygenes z Aleksandrii analiza przypadku

Zarys problemu

Orygenes z Aleksandrii gr. Ὠριγένης, Origenes; (ok. 184 – † ok. 253 A.D. ) znany również jako Orygenes Adamantiusz był uczniem Klemensa Aleksandryjskiego. Ten wczesnochrześcijański uczony, asceta i teolog urodził się i spędził pierwszą połowę swojej kariery w Aleksandrii. Był płodnym pisarzem i autorem około 2000 traktatów z wielu gałęzi teologii, w tym

• krytyki tekstu
• egzegezy biblijnej
• hermeneutyki
• homiletyki
• i duchowości

A także jedną z najbardziej wpływowych i kontrowersyjnych postaci wczesnochrześcijańskiej teologii, apologetyki i ascezy. Został opisany jako „największy teologiczny geniusz, jaki kiedykolwiek wyprodukował wczesny kościół“

“Orygenes był kontrowersyjną postacią w czasie swego życia i tak jest do dzisiaj. Z jednej strony niewielu chrześcijańskich przywódców z okresu patrystycznego mogło równać się z szlachetnością, pokorą i grzecznym charakterem Orygenesa, czy też z jego głęboką i zapierającą dech znajomością chrześcijańskiej teologii i pogańskiej filozofii. Z drugiej strony teologia Orygenesa była przyczynkiem powstania wielu najbardziej agresywnych dysput. Twierdził, że jedynie Pismo jest natchnione, a nie Platon czy jakikolwiek inny pogański filozof, stąd tylko Biblia ma być podstawą chrześcijańskiej myśli. Jednakże w rzeczywistości platonizm w wielkim stopniu kształtował poglądy Orygenesa “ – Nichlas Needham, 2000 Years of Christ’s Power

Geniusz Orygenesa jest jak miecz obosieczny, ponieważ niestety w wielu obszarach doktrynalnych był heretykiem. Gdy Orygenes stał po stronie prawdy, czynił to w sposób wyjątkowo światły.

Gdy jednak mylił się, czynił to w najgorszy możliwy sposób. Studium jego przypadku wskaże nam w jaki sposób należy traktować nieortodoksyjnych nauczycieli Słowa Bożego, których dzieła w pewnej części zawierają duże ilości prawdy.

---

Osągnięcia

Orygenes nie tylko przejął schedę po Klemensie Aleksandryjskim w dziele prowadzenia chrześcijańskiej szkoły w Aleksandrii ale także uznawany jest za swego rodzaju ojca teologii systematycznej. Jego dzieło O zasadach (gr. Περὶ Ἀρχῶν / Peri Archon) to pierwsza próba usystematyzowania chrześcijańskich dogmatów.
,

Orygenes to także największy propagator hermeneutyki alegorycznej. Aleksandria była miejscem gdzie kwitła filozofia a uczeni starożytnego świata prowadzili swoje dysputy. Żydzi aleksandryjscy przejęli od filozofów alegoryczny sposób interpretacji Starego Testamentu co zostało znowóż przejęte przez tamtejsze środowiska chrześcijańskie. I tak hermeneutyka alegoryczna będąca wynalazkiem pogańskich filozofów została adaptowana przez skłaniającą się ku greckiej filozofii szkołę aleksandryjską (Klemens uznawał filozofię za przedsionek chrześcijaństwa i postrzegał ją jako sojusznika prawdy objawionej w Słowie).

“System alegoryczny powstały wśród pogańskich Greków i był używany przez aleksandryjskich Żydów, został przejęty przez kościół chrześcijański i zasadniczo panował nad egzegezą aż do Reformacji.” – Bernard Ramm, Protestancka interpretacja biblijna

Wprawdzie Orygenes nie jest autorem alegorycznej metody interpretacji ale był jej najbardziej płodnym propagatorem:

“Stwierdzono poza tym, że Pismo Święte zostało spisane przez Ducha Bożego i że zawiera ono nie tylko znaczenie jasne dla wszystkich, ale ma również inny sens, ukryty przed większością ludzi. To bowiem, co napisano, jest symbolem jakichś tajemnic i obrazem spraw Bożych.” – Orygenes, O zasadach, przedmowa par. 8

Jest to jasne zaprzeczenie nauce samego Słowa Bożego, które określa samo siebie jako w pełni zrozumiałe dla każdego

2 Kor. 1:13 Nie piszemy wam nic innego, jak tylko to, co czytacie albo rozumiecie. Spodziewam się zaś, że też do 2 Kor. 1:13 Nie piszemy wam nic innego, jak tylko to, co czytacie albo rozumiecie. Spodziewam się zaś, że też do końca zrozumiecie;

Przy czym jego przekaz jest odrzucany przez osoby nieodrodzone z Ducha Bożego (w tym sensie zrozumienie oznacza akceptację prawdy). To nie zmienia postaci rzeczy iż Pismo Święte wyraża się jasno – problem stanowi upadły umysł.

1 Kor. 2:13-14 13. A o tym też mówimy nie słowami, których naucza ludzka mądrość, lecz których naucza Duch Święty, stosując do duchowych spraw to, co duchowe. 14. Lecz cielesny człowiek nie pojmuje (οὐ δέχεται ou dechetai – nie akceptuje) tych rzeczy, które są Ducha Bożego. Są bowiem dla niego głupstwem i nie może ich poznać (γινώσκω ginosko – tzn uznać za prawdę), ponieważ rozsądza się je duchowo.

Alegoryczna metoda interpretacji z Aleksandrii wkrótce stała się jedną z dwóch dominujących i konkurujących ze sobą systemów. Drugą stroną tego ogromnego konfliktu była dosłowna metoda interpretacji ze szkoły w Antiochii. Obie metody zdefiniowały Kościół jaki znajdował się w Imperium Rzymskim w okresie nicejskim i post-nicejskim (od 325 roku wzwyż).

Nicolas Needham naświetla problematykę związaną z alegoryczną metodą interpretacji dowodząc jej niewiarygodności i zbyt frywolnej elastyczności:

“Kiedy [Orygenes] interpretował Biblię, twierdził, że ma ona trzy poziomy znaczenia, które nazwał ciałem (znaczenie dosłowne), duszą (znaczenie moralne lub etyczne) i duchem (znaczenie duchowe). Ten schemat interpretacji wyrósł z potrójnego poglądu Orygenesa na ludzką naturę, który sam może być zakorzeniony w filozofii platońskiej. Orygenes uważał dosłowne znaczenie Biblii za mniej ważne niż jej znaczenie moralne i duchowe. Umożliwiło mu to zbudowanie własnej teologii w sposób, który nie wiązał jej zbyt ściśle z dosłownym rozumieniem tekstu”.  – Nicolas Needham, 2000 Years of Christ’s Power

Alegoria byłą najważaniejszą warstwą znaczeniową dla Orygenesa zaś sposób tej interpretacji można przedstawić następująco:

Tekst źródłowy:	Znaczenie dosłowne:	Znaczenie alegoryczne:	Interpretacja:
Trzech mężczyn przygotowuje posiłek dla swoich dzieci	jest oczywistym, że trzech ludzi płci męskiej robi jedzenie dla swojego potomstwa	Trzech mężczyzn reprezentuje Trójcę, dzieci reprezentują Kościół, posiłek reprezentuje Wieczerzę Pańską	Trzy Boskie Osoby dały Kościołowi Eucharystię aby go karmić duchowo

Trzy warstwy znaczeniowe tekstu (dosłowna, etyczna i alegoryczna) prowadzą bezpośrednio do odejścia od prawdy na rzecz ludzkiej, często zbyt wybujałej fantazji. Ten sposób interpetacji był używany do wyjaśniania tradycyjnych mitów, gdzie niemoralne poczynania greckich bogów starano się alegoryzować w taki sposób, aby dojść do wcześniej założonego “duchowego znaczneia” (presupozycja) na podstawie którego można już było budować ludzką moralność. Metoda alegoryczna prowadzi do subiektywizmu, czego żałosnym rezultatem jest zagubienie sensu Słowa Bożego.

“Wadą metody alegorycznej Ojców kościoła jest to, że zaciemnia właściwe znaczenie Słowa Bożego i gdyby nie trzymała się ona, jako prawdy centralnej, prawdy Ewangelii, stałaby się sekciarska i heretycka. W rzeczywistości dokładnie coś takiego miało miejsce, gdy gnostycy zalegoryzowali NT.” […] “Biblia traktowana alegorycznie staje się w rękach egzegety tym, czym glina jest w ręce garncarza. Przy użyciu hermeneutyki alegorycznej mogą powstać rożne systemy doktrynalne i nie istnieje żaden sposób ustalenia, który jest prawdziwy – Bernard Ramm, Protestancka interpretacja biblijna

Jan Kalwin stawiał na poszukiwanie autorskiej intencji poprzez historyczno-gramatyczną interpretację w bliskim i dalszym kontekście samego Pisma (analogia Scriptura / Scriptura Scripturam interpretarum). Uznał alegoryczną metodę interpretacji za korzeń wszelkiego zła oraz narzędzie diabła, które zinfriltrowało Kościół wykazując, że metoda ta:

• odciągała ludzi od prawdy
  .
• tworzyła nieskończoną ilość znaczeń tekstu
  .
• tym samym rozdzierało Słowo na kawałki
  .
• czyniło z Pisma obiekt frywolnej rozrywki
  .
• rezultaty tej metody były powierzchowne i “tandetne”, pozbawione wartości

Z reformowanej czyli chrześcijańskiej perspektywy metoda alegoryczna jest w najlepszym przypadku problemem i nie należy na tej kanwie budować wiary i powinny podlegać restrykcjom interpretacyjnym.

“Alegorie nie powinny być prowadzone dalej niż wyraźnie Pismo sankcjonuje: są one dalego od bycia wystarczającą podstawą do oparcia o nie doktryny” – Jan Kalwin, Instytuty 4.5.19

---

Herezje Orygenesa

Rezultatem alegorycznej metody interpretacji przyjętej przez Orygenesa był szereg herezji, których rozkwit obserwujemy we współczesnym neo-eangelikalizmie, szczególnie zaś w sektach zielonoświąkowyh neo-arministycznych…
.

Zbawienie z uczynków

Orygenes wyraźnie wyrażał pogląd o zbawieniu z uczynków, jakie uznawał nie tylko za niezbędne ale także za przyczynę udzielenia łaski.

“Pouczono nas dalej, że dusza, która ma własną substancję i życie, po zejściu z tego świata zostanie wynagrodzona stosownie do swych zasług: albo więc osiągnie dziedzictwo życia wiecznego i szczęścia, jeśli zapewnią jej to jej uczynki, albo zostanie oddana na wieczny ogień i męki, jeśli jej grzechy popchną ją w tym kierunku” – Orygenes, O zasadach, Przedmowa par. 5

Preegzystencja dusz i stworzenie Syna

Orygenes twierdził także, że stworzenie świata przebiegało w dwóch fazach. Pierwszą z nich to utworzenie niewidzialnego świata duchowego, co miało miejsce poza czasem. W tej fazie stworzone zostały między innymi ludzkie dusze obdarzone wolną wolą, która została nadużyta i ludzie odwrócili się od Boga Stworzyciela. W rezultacie tej rebelii Bóg zmuszony został do stworzenia świata materialnego osadzonego w czasie i przestrzeni, umiejscawiając ludzkie, zbuntowane dusze w fizycznych ciałach skazując je na doświadczenie trudności i dyscypliny, co miałoby je przyprowadzić spowrotem do Boga.

Również Syn Boży, druga Osoba Trójcy, według Orygenesa została stworzona przez Ojca, co napiętnował Focjusz I, patrarcha Konstantynopola z IX wieku.

Jest to czystej formy gnostycyzm.
.

Uniwersalizm

Według Orygenesa w ostateczności wszyscy mieli osiągnąć zbawienie, każdy człowiek od Adama, wliczając w to Judasza i Antychrysta. Także sam szatan miał wedlug niego być zbawiony.

“Z tego więc powodu zostanie zniszczony, jak powiedziano, „ostatni nieprzyjaciel”, który zwie się „śmierć”, aby nie było smutku tam, gdzie nie ma śmierci, i przeciwności tam, gdzie nie ma nieprzyjaciela. Zagłady ostatniego nieprzyjaciela nie należy jednak pojmować w tym sensie, że zginie jego substancja stworzona przez Boga; zginie raczej nieprzyjacielska chęć i wola, która od niego samego, a nie od Boga pochodzi. Wróg więc zostanie zniszczony nie po to, aby go wcale nie było, ale po to, by nie był nieprzyjacielem i śmiercią. Dla Wszechmogącego nie ma rzeczy niemożliwych” – Orygenes, O zasadach 3.6.5

Zakaz powtórnego małżeństwa wdowców

Osoby, które zostawszy wdowami lub wdowcami nie potrafiły żyć w ewangelicznej powściągliwości i wstępowały ponownie w związek małżeński Orygenes uznawał za osoby nieoświecone, które jedynie wzywają imienia Boga co ewidentnie jest nauką demonów

1 Tym. 4:1, 3 A Duch otwarcie mówi, że w czasach ostatecznych niektórzy odstąpią od wiary, dając posłuch zwodniczym duchom i naukom demonów…  Zabraniając wstępować w związki małżeńskie,
.
1 Tym. 5:14 Chcę więc, żeby młodsze [wdowy] wychodziły za mąż, rodziły dzieci, zajmowały się domem, nie dawały przeciwnikowi żadnego powodu do obmowy.

---

Anatemizacja

Drugi Sobór Konstantynopolitański w 553 r. wyklął Orygenesa i potępił niektóre jego heretyckie nauki

“Jeśli ktoś nie przeklnie Ariusza, Eunomiusza, Macedoniusza, Apolinarego, Nestoriusza, Eutychesa i Orygenesa, a także ich bezbożnych pism, jak również wszystkich innych heretyków już potępionych i wyklętych przez Święty Kościół Katolicki i Apostolski oraz przez wspomniane cztery Święte Synody i [jeśli ktoś nie wyklnie w równym stopniu] wszystkich tych, którzy trzymali i trzymają lub którzy w swej bezbożności upierają się przy tej samej opinii do końca, jak ci właśnie wspomniani heretycy: niech będzie przeklęty.” – źródło

---

Spuścizna

Orygenes był w stanie stworzyć ogromną ilość pism dzięki patronatowi swego bliskiego przyjaciela Ambrożego z Aleksandrii, który zapewnił mu zespół sekretarzy do kopiowania jego dzieł, czyniąc go jednym z najbardziej płodnych pisarzy w całej starożytności. Niektóre z jego dzieł dostępnych w j. polskim to:

• Duch i ogień. Wybór tekstów i wprowadzenie Hans Urs von Balthasar, tłum. i red. Stanisław Kalinkowski, Katarzyna Augustyniak, przekł. wstępu i tekstów red. Wincenty Myszor, Kraków-Warszawa 1995.
• Dyskusja z Heraklidesem, tłum. i wstęp A. Zajkowski, „Studia Theologica Varsoviensis” 5 (1967), z. 2, s. 129-180.
• Filokalia, tłum., wstęp i opr. K. Augustyniak, Warszawa: PAX, 1979.
• Homilie o Ewangelii św. Łukasza, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp M. Starowieyski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy (odtąd skrót: PSP) 36, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1986.
• Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela, Źródła Myśli Teologicznej (odtąd: ŹMT) 16, Kraków: WAM, 2000.
• Homilie o Księdze Jeremiasza. Komentarz do Lamentacji Jeremiasza. Homilie o Księgach Samuela i Księgach Królewskich, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 30, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1983.
• Homilie o Księgach Liczb, Jozuego i Sędziów, tłum. i oprac. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 34 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1986.
• Homilie o Księgach Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, tłum. i oprac. S. Kalinkowski, wstęp E. Stanula, PSP 31 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1984.
• Homilie o Pieśni nad Pieśniami. W: Metody z Olimpu, Orygenes: Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa. S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.). Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1980, seria: PSP 24..
• Komentarz do Ewangelii św. Jana, tłum. S. Kalinkowski, wstęp i opr. W. Myszor, PSP 28 (cz. 1-2), Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1981.
• Komentarz do Ewangelii św. Jana, ŹMT 27, Kraków: WAM, 2003.
• Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, ŹMT 10, Kraków: WAM, 1998.
• Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza, część 2, ŹMT 25, Kraków: WAM, 2002.
• Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp i opr. E. Stanula, PSP 57, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1993.
• Korespondencja, ŹMT 6, Kraków: WAM, 1999.
• O modlitwie, tłum. W. Kania, (Głos Tradycji 12), Tarnów 1985.
• O modlitwie [w:] Odpowiedź na Słowo. Najstarsi mistrzowie chrześcijańskiej modlitwy, wstęp i opr. Henryk Pietras, Kraków 1993, s. 99-240.
• O święcie Paschy [w:] Pisma paschalne, tłum., wstęp i opr. S. Kalinkowski, Kraków 1994.
• O zasadach, tłum. S. Kalinkowski, wstęp i opr. S. Kalinkowski, E. Stanula, W. Myszor, PSP 23, Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1979.
• O zasadach, wydanie drugie poprawione, tłum. i opr. S. Kalinkowski, wstęp H. Pietras, ŹMT 1, Kraków: Wydawnictwo WAM, 1996.
• Przeciw Celsusowi, tłum. S. Kalinkowski, E. Stanula, W. Myszor, PSP 17, Warszawa: ATK, 1977 (wyd. 2: tłum, wstęp i opr. S. Kalinkowski, Warszawa 1986).
• Zachęta do męczeństwa. W: Metody z Olimpu, Orygenes: Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa. S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.). Warszawa: Wydawnictwo ATK, 1980, seria: PSP 24..

Jednym z ciekawszych dzieł Orygenesa jest Przeciw Celsusowi (gr. Κατὰ Κέλσου; łac. Contra Celsum), zachowane w całości w języku greckim. To ostatni traktat Orygenesa, napisany około 248 roku.

Starożytny świat zawsze był głównym przeciwnik wczesnego chrześcijaństwa a w 178 roku Celsus napisał polemikę zatytułowaną O prawdziwym słowie, w której przedstawił liczne argumenty przeciwko chrześcijaństwu. Początkowo Kościół ignorował ataki Celsusa, ale patron Orygenesa, Ambroży, zwrócił jego uwagę na tę sprawę. Jedno z głównych twierdzeń Celsusa, które głosiło, że żaden szanujący się filozof tradycji platońskiej nigdy nie będzie tak głupi, by zostać chrześcijaninem, sprowokowało go do napisania polemiki

W książce Orygenes systematycznie odrzuca każdy z argumentów Celsusa punkt po punkcie i argumentuje za racjonalną podstawą wiary chrześcijańskiej. Orygenes w dużej mierze czerpie z nauk Platona i twierdzi, że chrześcijaństwo i filozofia grecka nie są sprzeczne i że filozofia zawiera wiele z tego, co jest prawdziwe i godne podziwu, ale Biblia zawiera dużo większą mądrość niż cokolwiek greckiego. filozofowie mogli kiedykolwiek pojąć.

Orygenes odpowiada także na oskarżenie Celsusa, że ​​Jezus dokonywał swoich cudów, używając raczej magii niż boskich mocy, twierdząc, że w przeciwieństwie do magów, Jezus nie dokonywał swoich cudów na pokaz, ale raczej po to, by zreformować swoich słuchaczy.

Przeciw Celsjuszowi stało się najbardziej wpływową ze wszystkich wczesnych chrześcijańskich dzieł apologetyki. Zanim książka została napisana, chrześcijaństwo było postrzegane przez wielu jedynie jako religia ludowa dla analfabetów i niewykształconych, ale Orygenes podniósł je do poziomu akademickiego szacunku. Euzebiusz tak bardzo podziwiał Przeciw Celsusowi, że w swoim Przeciw Hieroklesowi oświadczył, że Przeciw Celsusowi dostarczył odpowiedniego odparcia wszelkiej krytyki, z jaką Kościół kiedykolwiek miałby się zmierzyć.

Jednakże Orygenes był także źródłem wielu nieszczęść dla Kościoła, czego owoce spożywane są do dziś – wiele wskazuje bowiem iż to on właśnie, jako zdeklarowany antytrynitarz, doprowadził na wschodzie do wypaczenia tekstu Pisma i wymazania niektórych niewygodnych dla antytrynitarian fragmentów, co budzi ogromne kontrowersje wśród współczesnych krytyków tekstu. Edward Hills, wybitny łacinnik oraz  doktor teologii w dziedzinie krytyki tekstu Nowego Testamentu na Harvardzie zauważa:

“Istnieją mocne podstawy, aby stwierdzić, że tekst Pisma Świętego obowiązujący na [grekojęzycznym] Wschodzie został w złośliwy sposób zmodyfikowany przez słynnego Orygenesa“.
.
“Ci, którzy najlepiej znają historię opinii chrześcijańskiej, wiedzą najlepiej, że Orygenes był wielkim sprawcą i źródłem, a przynajmniej najwcześniejszym kanałem, prawie wszystkich błędów spekulatywnych, które nękały Kościół w następnych wiekach… Nie wierzył w pełne natchnienie i nieomylność Pisma Świętego, twierdząc, że natchnieni mężowie pojmowali i podawali wiele rzeczy w sposób niejasny… Wyraźnie zaprzeczał konsubstancjalnej jedności Osób i właściwemu wcieleniu Bóstwa – tym właśnie tezom, które najdobitniej potwierdzają się w doktrynalnych różnych lekturach, które mamy pod rozwagą…”
.
“Niech szczery czytelnik dokona wyboru… w świetle tych faktów. Sądzimy, że wraz z nami dojdzie do wniosku, iż ciężar prawdopodobieństwa przemawia w znacznym stopniu za tą teorią, a mianowicie, że antytrynitarze, znajdując pewne kodeksy, w których te doktrynalne lektury zostały już utracone na skutek liberalnej krytyki Orygenesa i jego szkoły, pracowicie je rozpowszechniali, a także robili wszystko, co w ich mocy, aby wprowadzić braki w podobnych czytaniach.”

---

Rola patrystyki

Nauczania Ojców Apostolskich i Ojców Kościoła, podobnie jak nauczania wszystkich ortodoksyjnych nauczycieli, należy traktować z odpowiednią dozą zdroworozsądkowego sceptycyzmu i cierpliwości i szacunku. Jednocześnie ponieważ Pismo Święte jest jedynym dostępnym nieomylnym i autorytatywnym Bożym objawieniem wszystkie nauki należy rozeznawać stosując do nich miarę Słowa Bożego, co zostało nakazane przez samego Boga

Jan 7:17 Jeśli ktoś chce wypełniać jego wolę, ten będzie umiał rozeznać, czy ta nauka jest od Boga, czy ja mówię sam od siebie
.
Dzieje 17:11 Ci byli szlachetniejsi od tych w Tesalonice, gdyż przyjęli słowo Boże z całą gotowością i codziennie badali Pisma, czy tak się sprawy mają.
.
1 Kor. 14:29 Prorocy zaś niech mówią po dwóch albo trzech, a inni niech rozsądzają.
.
Gal. 2:2 A udałem się tam zgodnie z objawieniem i przedstawiłem im ewangelię, którą głoszę wśród pogan, osobno zaś tym, którzy cieszą się uznaniem, aby się czasem nieokazało, że biegnę albo biegłem napróżno.
.
2 Jana 1:10 Jeśli ktoś przychodzi do was i nie przynosi tej nauki, nieprzyjmujcie go do domu ani go nie pozdrawiajcie
.
2 Tes. 2:15 Dlatego, bracia, stójcie niewzruszenie i trzymajcie się przekazanych nauk, o których zostaliście pouczeni czyto przez mowę, czy przez nasz list.

Tam gdzie nauki nie są zgodne z Pismem należy je refutować i przeciwstawiać im biblijną prawdę.

---

Zobacz w temacie

• Wykład XVII – historia herezji: gnostycyzm
• Duch, dusza i ciało
• Prima Scriptura kontra Reformacja
  .
• Skrypturalizm – najbardziej konsekwentna filozofia chrześcijańska, część 1
• Skrypturalizm – najbardziej konsekwentna filozofia chrześcijańska, część 2
• Podstawy hermeneutyki, cz.1
• Podstawy hermeneutyki, cz.2