Podstawy hermeneutyki, cz. 4 – o znaczeniu słów

utworzone przez | maj 19, 2022 | Egzegezy, Greka Koine, Teologia biblijna

Nietuzinkowe pytanie

Jan 3:16 Tak bowiem Bóg umiłował świat (τὸν κόσμον ton kosmon), że dał swego jednorodzonego Syna, aby każdy, kto w niego wierzy (ὁ πιστεύων ho pisteuon), nie zginął, ale miał życie wieczne.

Pewien Bogobojny Brat po szeregu rozmów z przedstawicielami religii opartej o herezję uniwersalnego odkupienia zadał wielce interesujące pytanie:

“Jakie jest znaczenie greckiego słowa κόσμος kosmos czyli „świat”?. Wielu obrońców powszechnego odkupienia używa definicji słownikowej na obronę swojego stanowiska twierdząc, że “świat” oznacza każdą osobę głowa w głowę jaka żyła, żyje i będzie żyć od początku do końca świata. Czy słowo to posiada jedno a może różne znaczenia?”

Językowe zagadnienie, choć w szczególności dotyczy konkretnego słowa, w rzeczywistości odnosi się do ogólnej problematyki interpretacji tekstu dotykając swoim zakresem fundamentalnych dla chrześćijaństwa tematów będących przedmiotem zaciekłej dyskusji:

  • Semantyki – rozumianej jako dyscyplina badająca problem znaczenia w języku, a także relacji formy znaku do treści oznaczanej, w ujęciu synchronicznym (tj. aktulane jego znaczenie w danym języku) i diachronicznym (rozwoju i zmiany znaczenia w czasie)
    .
  • Formalnej wystarczalności Pisma – tj. reguły według której wszystkie doktryny Pisma mogą być zrozumiane przez czytelnika bez udziału zewnętrznej tradycji (ustnej lub pisemnej)
    .
  • Zasady Scriptura Scripturam interpretarum – czyli interpretacji fragmentów Pisma w świetle innych fragmentów Pisma i w zgodzie z całością nauczania Słowa Bożego (Pismo nie może sobie zaprzeczać)

W artykule, obok teorii analizy jezykowej, przedstawiona zostanie praktyczna aplikacja wynikających z niej zasad.

Priorytet synchroniczny

Rozpoczęcie od semantyki i nadanie domniemanego znaczenia badanej strukturze czy wyrazowi wiąże się do pewnego stopnia z błędem normatywnym. [1].  Podczas gdy analiza gramatyczna jest ściśle empiryczna i obiektywna, następny krok, którym jest określenie pojęciowej treści elementów znaczących, a raczej elementów formalnych w środowiskach, w których są one znaczące, już nie jest [2]

Podejście etymologiczne zakłada, że “musi istnieć jedno podstawowe znaczenie każdego słowa lub konstrukcji gramatycznej, które podkreśli i wyjaśni wszystkie różne zastosowania.” [3].

W tym ujęciu każdemu greckiemu słowu należałoby przyporządkować jedno i tylko jedno obiektywne znaczenie (i tak κόσμος kosmos należałoby  tłumaczyć “wszyscy ludzie głowa w głowę od początku do końca świata”). Pomimo dość powolnego rozwoju języka greckiego coraz więcej językoznawców Nowego Testamentu skłania się do diachronicznego podejścia, kładącego większy nacisk na kontekst, w jakim dane słowo występuje, niż na samo słowo.
.

Praktyczna aplikacja

Innymi słowy, w różnych okresach istnienia i obszarach kulturowych rozległego terytorialnie Imperium Rzymskiego te same słowa mogły posiadać różne znaczenia (nie tylko słowa zmieniały znaczenie ale też danemu znaczeniu przyporządkowywano nowe słowo).

Stąd decydującą rolę w zrozumieniu danego przekazu na przestrzeni wieków odgrywał kontekst wypowiedzi. Kontekst okazuje się przydatny nawet w  ujęciu synchronicznym (tj. gdy w okresie aktualnym dla autora wypowiedzi leksem przyjmuje konkretne znaczenie), ponieważ to właśnie kontekst determinuje znaczenie leksemu. Różne znaczenia jednego słowa szczególnie widoczne są w Ewangelii Jana, gdzie słowo κόσμος kosmos  choć napisane przez jednego autora w jednym zdaniu tworzy trzy zasadniczo odmienne sytuacje semantyczne dlatego też słowo to należy interpretować na trzy sposoby.

Jan 1:10 Był na świecie (τῷ κόσμῳ to kosmo), a świat (ὁ κόσμος ho kosmos) został przez niego stworzony, ale świat (ὁ κόσμος ho kosmos) go nie poznał.

Każde użycie słowa κόσμος poprzedza przedimek określony ὁ wskazujący na fakt dobrej znajomości znaczenia każdego jego użycia (wykluczona zostaje tutaj wieloznaczność). Stąd:

  • był na świecie – odnosi się do obszaru Judei, Samarii ale nie Afryki, Polski czy USA
    .
  • świat został przez niego stworzony – odnosi się do wszechświata, ponieważ Syn Boży stworzył wszystko co widzialne i niewidzialne a nie tylko do Judei i Samarii
    .
  • świat go nie poznał – mowa tutaj o przywódcach żydowskich, którzy odrzucili Jezusa jako Mesjasza a nie o absolutnie każdej stworzonej istocie we wszechświecie

Nie jest zasadnym utrzymywanie pozycji etymologicznej i wczytywanie do tekstu jednego, presupozycyjnie ustalonego znaczenia danego słowa, ponieważ prowadzi to nie tylko do błędów interpretacyjnych ale wręcz do komicznych wynaturzeń w stylu

“był na każdym człowieku jaki kiedykolwiek żył, żyje lub będzie żył, stworzył każdego człowieka jaki kiedykolwiek żył, żyje lub będzie żył, wszyscy bez wyjątku ludzie jacy kiedykolwiek żyli, żyją lub będą żyć nie poznali Jezusa”.

Absurd tego zdania jest aż nadto wyraźny

Zapamiętajmy iż zamiast stosować podejście etymologiczne, w trakcie interpretacji tekstu podstawowym pytaniem egzegety jest “Jak dane słowo zostało użyte w tekście?” [4]
.

Wystarczająca baza danych

Wszelkie istotne stwierdzenia dotyczące semantyki danej konstrukcji muszą być oparte na dużej liczbie przykładów. Stwierdzenia takie jak „każda wyraźna instancja tej konstrukcji w NT oznacza X” są same w sobie bezwartościowe. Nie jest to zbyt dalekie od powiedzenia czegoś w stylu „Wszyscy Indianie chodzą gęsiego. Przynajmniej ten, którego widziałem, tak robił.” [5]
.

Praktyczna aplikacja

Słowo κόσμος kosmos nie jest jednoznaczne i w zależności od kontekstu może oznaczać między innymi:

Mając na uwadze tak wielką rozbieżność znaczeniową, najbliższym wspólnym mianownikiem określającym ogólną koncepcję jakie za sobą niesie słowo κόσμος kosmos będzie “uporządkowany system”, co nawet w przypadku grzechu i zła zawiera się w definicji, ponieważ Bóg określił co jest grzechem i złem (nie będąc przy tym autorem ani zła ani grzechu!). Profesor David Engelsma co do tego użycia znaczeniowego zauważa:

“Biblia odnosi się do porządku stworzonego czasami jako „świat” (Jan 3:16), a czasami jako „wszystko” (Kol. 1:16-18, 20)” [6]

Nienaruszone a naruszone znaczenie

Przez „nienaruszone” rozumie się znaczenie konstrukcji w próżni – pozbawione kontekstowych, leksykalnych i innych wtrąceń gramatycznych (tzw. leksem). Przez „naruszone” rozumie się znaczenie konstrukcji w jej otoczeniu – tj. instancje „rzeczywistego użycia” (tzw. semantyczna sytuacja).

Ponieważ nienaruszone lub ontologiczne znaczenie jest abstrakcją, którą można wyprowadzić jedynie z zaobserwowanych zjawisk, konieczne jest, aby wszelkie dedukcje dotyczące ontologii były dokonywane na podstawie dokładnie zbadanych i reprezentatywnych zjawisk. [7]

Należy dokonać starannego rozróżnienia między znaczeniem nienaruszonym lub ontologicznym (leksemem) a znaczeniem będącym pod wpływem fenomenologicznym (tj. pod wpływem rzeczywistego kontekstu tj. sytuacji semantycznej). [8] Znaczenie ontologiczne  (tj. podstawowe) może być zmienione przez wtrącenia leksykalne, gramatyczne i kontekstualne. [9]
.

Praktyczna aplikacja

Abstrakrycjnym zanaczeniem słowa kosmos, znaczeniem zawieszonym w “kontekstualnej próżni” będzie ogólne “uporządkowany system”. W pierwszej kolejności zastosujmy je do tekstu Jana szukając najbardziej ogólnego znaczenia tego fragmentu.

Jan 3:16 Tak bowiem Bóg umiłował świat (ergo: uporządkowany system), że dał swego jednorodzonego Syna, aby każdy, kto w niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne.

Pojawiają się interesujące konkluzje. Zgodnie z nauką Pisma wiemy, że

  • Bóg nienawidzi grzechu i zła oraz przeznaczonych na potępienie grzeszników (Hab. 1:13; Psalm 5:5; 34:15; Przysłów 6:16-19; 8:13; Zach. 8:17),
    .
  • Bóg w Chrystusie pojednał ze sobą świat, co w ogólnym sensie odnosi się do odnowienia wszystkich rzeczy poprzez stworzenie nowej ziemi i nowego nieba, bez obecności grzechu oraz jego śmiertelnych dla stworzenia skutków (Dzieje 3:21; Rzym. 8:19-23; 2 Piotra 3:12-13; Obj. 21:1-5)
    .
    W szczególności zaś mówi o tym tekst: I żeby przez niego pojednał wszystko ze sobą, czyniąc pokój przez krew jego krzyża; przez niego, mówię, to, co jest na ziemi, jak i to, co jest w niebie. (Kol. 1:20)

To w pewnym stopniu już udziela nam odpowiedzi na pytanie czu świat umiłowany przez Boga odnosi się do każdej żywej istoty. Ponieważ w ogólnym sensie odkupienie dotyczy uwolnienia od grzechu świata który Bóg umiłował oraz Bóg nienawidzi grzechu i grzeszników, oczywistą konkluzją jest iż odkupienie nie dotyczy wszystkich ludzi, ponieważ w takim razie wszyscy ludzie zostaliby przeniesieni ze śmierci do życia i znależliby się w zjednoczonym nowym niebie i nowej ziemi, podobnie też wszystkie zmarłe dotychczas zwierzęta…

Również twierdzenie takie godziłoby w prostotę Boga czyniąc Go istotą wewnętrznie sprzeczną: miłującą grzeszników i nienawidzącą ich zarazem – idea ta nie jest godna chrześcijanina i przystoi raczej wyznawcom neoortodoksji czy MacArthurowego “paralelizmu prawd”.

W dalszym ciągu koniecznym jest okreslenie warunków tego zbawienia, w czym pomocnym będzie koncepcja naruszalnego znaczenia słowa świat. Chodzi o umieszczenie go w najbliższym kontekście.
.

Kryptyczna natura języka

Słowa w odosobnieniu prawie nic nie znaczą – po prostu dlatego, że są zdolne do wielu znaczeń. Bez kontekstu niemożliwe byłoby zdefiniowanie znaczenia. Bez kontekstu nie możemy się zdecydować jakie jest znaczenie słowa. [10]. Nawet całe zdania, bez kontekstu, pełne są niejasności.

W zdaniu „Poszedł do banku i usiadł” niejasności brzmią: kim jest „on”? Co dokładnie oznacza „bank”? Który bank? [11] W Jana 3:16 czytamy „Tak bowiem Bóg umiłował świat”. Bez kontekstu to nic nie znaczy.

Co więcej, na poziomie akapitów, chociaż niejasności się zmniejszają, wciąż jest miejsce na interpretację. Do zrozumienia potrzebny jest zatem szerszy kontekst niż tylko bezpośredni kontekst literacki. [12]. Do nieporozumień dochodzi na jeszcze większą skalę – po raz kolejny, bo język jest ze swej natury skompresowany, kryptyczny i symboliczny. Całe Listy są interpretowane na bardzo różne sposoby. Po części wynika to z dystansu pomiędzy pierwotną matrycą autor-czytelnik a współczesnym interpretatorem. [13].

Odczytanie prawidłowego znaczenia słowa zależne jest od kontekstu: najbliższego w zdaniu i paragrafie, nieco dalszego, na poziomie akapitu oraz ogólnego, czyli zbiorczego nauczania Pisma Świętego w danym temacie.
.

Praktyczna aplikacja

Popularna interpretacja znaczenia słowa kosmos w tekśćie Jana odnosi je do każdej osoby, która zechce uwierzyć. Analiza najbliższego kontekstu przeczy temu twierdzeniu. Po grecku czytamy:

πᾶς ὁ πιστεύων pas ho pisteuon – każdy kto jest wierzący

Koncepcja tutaj jest zarazem gnomiczna (tj. wyrażająca ogólnie przyjęty fakt w ponadczasowy sposób) oraz ciągła “każdy kto ciągle wierzy”. W związku z tym

  • tekst nie naucza, iż zbawienie jest dostępne wszystkim o ile zechcą uwierzyć, tzn, że jest uwarunkowane od wstępnego kroku czyli wiary
    .
  • tekst informuje iż zbawieni trwają w wierze.

Ponieważ fraza wskazuje na stałość wiary i skupia się na wytrwaniu a nie na potencjalnej szansie zbawienia opartej o ludzki wybór, stąd κόσμος kosmos  odnosi się do miłości Bożej jaką On posiada do wszystkich trwających w wierze (a nie tych którzy zechcą uwierzyć – to nie jest nauka tego fragmentu Pisma).  Zbawienie zatem nie posiada żadnego wstępnego warunku (nie jest nim wiara). Zbawienie skutkuje udzieleniem środka łaski (którym jest wiara).

Dalszy kontekst jednoznacznie potwierdza wiarę jako środek łaski udzielany przez Boga w czasie odrodzenia co wyłania się jasno z dyskursu Jezusa z Nikodemem, gdzie użyta została ilustracja narodzin, które odbywają się bez woli człowieka a wynikają z woli jego rodziców (w przypadku duchowego odrodzenia mowa jedynie o woli Ducha Świętego)

wersy 7-8 Nie dziw się, że ci powiedziałem: koniecznym wam jest być narodzonym z góry Wiatr wieje, gdzie chce, i słyszysz jego głos, ale nie wiesz, skąd przychodzi i dokąd zmierza. Tak jest z każdym, kto się narodził z Ducha.

Nieco dalej Chrystus stwierdza o ludzkiej całkowitej niezdolności do wiary w objawioną przez Boga prawdę:

wers 12 Jeśli nie wierzycie, gdy wam mówiłem o ziemskich sprawach, jakże uwierzycie, jeśli będę wam mówił o niebieskich?

I dalej wskazuje na przyczynę tego stanu, czyli upadek w grzech oznaczający duchową śmierć i niezdolność zbliżenia się do światła czyli Boga

wers 19 A potępienie polega na tym, że światłość przyszła na świat, lecz ludzie umiłowali ciemność bardziej niż światłość, bo ich uczynki były złe.

Zbiorcza nauka Pisma nie wskazuje na wiarę jako ludzki wkład do zbawienia (synergizm) choć uzależnia Bożą miłość od trwania w wierze, tekst jednoznacznie wskazuje na wiarę jako środek łaski udzielany przez Boga, zawęża znaczeniowo słowo κόσμος kosmos do tych wyłącznie, którym Bóg zechciał udzielić tego środka (Jan 6:29; Dzieje 3:16; 18:37; Rzym. 12:3; 1 Kor. 3:5; Efez. 2:8; 6:23; FIlipian 1:29; Gal. 5:22; 2 Piotra 1:1).

Wiara okazuje się być Bożą, zewnętrzną i niezależną od człowieka energią, działającą w nim dzięki potędze Bożej siły:

Jan 6:29To jest dzieło Boga, abyście wierzyli w tego, którego on posłał.
.
Kol. 2:12 Pogrzebani z nim w chrzcie, w którym też razem z nim zostaliście wskrzeszeni przez wiarę, która jest działaniem Boga, który go wskrzesił z martwych.
.
Efez. 1:19-20 I czym jest przemożna wielkość jego mocy wobec nas, którzy wierzymy, według działania potęgi jego siły. Okazał ją w Chrystusie, gdy go wskrzesił z martwych i posadził po swojej prawicy w miejscach niebiańskich

Ponadto pamiętać należy iż reprezentowani przez Nikodema żydowscy nauczyciele wierzyli iż jedynie Żydzi mogą być zbawieni, poganie aby osiągnąć zbawienie musieli poddać się procesowi naturalizacji i stać się prozelitami (przyjmując wierzenia oraz tradycje w tym kaszrut i święta). W tym kontekście wypowiedź o umiłowaniu świata (co stoi w opozycji do genetycznego Izraela) przenosi ciężar zbawienia na pogan, co potwierdza chociażby fragment Mateusza

Mat. 21:43 Dlatego mówię wam: Królestwo Boże zostanie wam zabrane, a dane narodowi, który wyda jego owoce.

Słowo κόσμος kosmos oznacza zatem wszystkich tych, których Bóg umiłował i zapewnił środek łaski czyli trwałą wiarę. Mowa zatem o “świecie wybranych do zbawienia”  pośród przede wszystkim pogan a następnie pośród Żydów, a nie o każdym człowieku głowa w głowę.
.

Wnioski

Co do semantyki, każde badanie słów i składni Nowego Testamentu będzie pełne błędów, jeśli nie rozpoznamy skompresowanej natury języka. Jednym z naszych celów jest „rozpakowanie” tak skompresowanego języka. [14]

Pokora musi być stosowana tam, gdzie dane są niewystarczające lub gdy język jest podatny na wiele interpretacji. [15]

Wiele rzeczy w języku, które łatwo można źle zrozumieć, wykracza poza zakres składni, nawet szeroko rozumianej. Chociaż przyzwoite zrozumienie składni jest warunkiem sine qua non zdrowej egzegezy, nie jest to panaceum na wszystkie egzegetyczne problemy. W większości przypadków im lepiej rozumiemy grecką składnię, tym krótsza jest nasza lista opcji interpretacyjnych. [16]

Trzeba przyznać, że większość heterodoksyjnych (czy to teologicznych, czy egzegetycznych) stanowisk opiera się na tym, co „możliwe”; ale czy są to stanowiska prawdopodobne, to już inna sprawa. Tylko dlatego, że ten czy inny pogląd jest możliwy, nie czyni go prawdopodobnym znaczeniem w danym tekście.[17]

Co do formalnej wystarczalności Pisma okazuje się, że wszystkie doktryny Pisma rzeczywiście mogą być zrozumiane przez czytelnika bez udziału zewnętrznej tradycji (ustnej lub pisemnej) pod warunkiem zachowania odpowiednich zasad interpretacji (w tym analizy semantycznej)

Zasady Scriptura Scripturam interpretarum – czyli interpretacja fragmentów Pisma w świetle innych fragmentów Pisma i w zgodzie z całością nauczania Słowa Bożego (przy założeniu, że Pismo nie może sobie zaprzeczać) jest metodą prowadzącą do właściwego zrozumienia tekstu.

I na koniec nieco definicji

Składnia – jest w rzeczywistości analizą tego, jak pewne powtarzalne, przewidywalne i „organizowalne” cechy komunikacji wpływają na dyskretne formy morfosyntaktyczne (tj. jednostki językowe, które można zdefiniować zarówno za pomocą kryteriów morfologicznych (formy) jak i składniowych) [18]
.
Leksem – to wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka
.
Sytuacja semantyczna – odnosi się do kontekstu w jakim występuje dany leksem

Przypisy

[1] D. B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics, s. 5
[2] Haiim B. Rosen, Early Greek Grammar and Thought in Heraclitus
[3] J. P. Louw, New Testament Greek – The Present AState of the Art
[4] D. B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics, xvi
[5] tamże, s. 1
[6] D. Engelsma, The Reformed Worldview s. 6
[7] D. B. Wallace, Greek Grammar Beyond the Basics, s. 2
[8] tamże, s. 1
[9] tamże, s. 2
[10] tamże, s. 8
[11] tamże
[12] tamże
[13] tamże
[14] tamże, s. 9
[15] tamże
[16] tamże
[17] tamże, s. 10
[18] tamże, xv

Zobacz w temacie

Print Friendly, PDF & Email