Kanony Synodu w Laodycei z 364 roku

Historyczne wprowadzenie

Laodycea, w której zebrał się synod, to Laodycea we Frygii Pacatiana (gr. Πακατιανή – „pokojowa”), zwana także Laodyceą nad Lycum, którą należy starannie odróżnić od Laodycei w Syrii. Co do dokładnej daty Synodu toczy się wiele dyskusji. Piotr de Marca ustalił ją na 365 rok, ale Pagi w swojej Krytyce o Annałach Baroniusza wydaje się obalić argumenty, na których opierał się de Marca, i zgadza się z Gothofredem, umieszczając ją około 363 roku.

Wiemy jednakże, że Synod odbył się wkrótce po zakończeniu wojny między Cesarstwem Rzymskim a Imperium Perskim, prowadzonej przez cesarza Juliana. Julian, ostatni cesarz konstantyński, podjął próbę odrodzenia pogaństwa i wznowienia dyskryminacji chrześcijan. Po jego śmierci w bitwie 26 czerwca 363 r. oficerowie armii wybrali na swojego następcę chrześcijańskiego Jowiana. Jowian, w niepewnej sytuacji, z dala od zapasów, zakończył niekorzystną dla Rzymu wojnę z Persją. Wkrótce został zastąpiony przez Walentyniana I, który mianował swojego brata Walensa cesarzem Wschodu.

Partycypanci i tematyka

Na Synodzie obecnych było 32 biskupów z różnych prowincji Azji. Skupiono się na organizacji i funkcjonowaniu Kościoła przy jednoczesnym wprowadzeniu znacznych restrykcji moralnych dla kleru. Synod dal także wyraz potrzebie oddzielenia chrześcijan od heretyków (głównie montanistów czyli proto-zielonoświątkowców i antytrynitarnych fotynów), schizmatyków (kwartodecymian i nowacjan) orazi judaizatorów.

Główne obawy soboru dotyczyły regulowania postępowania członków Kościoła. Rada wyrażała swoje dekrety w formie pisemnych zasad lub kanonów. Wśród sześćdziesięciu zadekretowanych kanonów kilka miało na celu:

Utrzymanie porządku wśród biskupów, duchownych i świeckich (kanony 3–5, 11–13, 21–27, 40–44, 56–57)
.
Egzekwowanie skromnego zachowania duchownych i świeckich (kanony 4, 27, 30, 36, 53–55)
.
Regulujące podejście do heretyków (kanony 6-10, 31-34, 37), Żydów (kanony 16, 37-38) i pogan (kanon 39)
.
Zakaz zachowywania szabatu (sobota) i zachęcanie do odpoczynku w niedzielę (kanon 29)
.
Zarys praktyk liturgicznych (kanony 14–20, 21–23, 25, 28, 58–59)
.
Ograniczenia w okresie Wielkiego Postu (kanony 45, 49-52)
.
Wstęp i nauczanie katechumenów i neofitów (kanony 45–48)
.
Określanie kanonu biblijnego (kanony 59-60)

Synod jest pierwszą w chrześcijaństwie inicjatywą wyraźnie potępiającą astrologię, kwestii, w której teologowie i ustawodawcy nie osiągnęli jeszcze konsensusu. Wartym podkrelenia jest także fakt, że Synod podaje protestancki kanon Pisma Świętego (a nie współcześnie przyjęty przez herezję rzymskiego katolicyzmu)

Z drugiej strony kanony Synodu wskazują na jednoznacznie niebiblijny i chierarchiczny zarazem model zarządzania lokalnymi zborami co przy jednoczesnym skostnieniu liturgii jest świadectwem powolnej transformacji Kościoła Chrystusa w Rzymską nierządnicę, duchowy Babilon.
.

Tekst Kanonów

Kanony Synodu, który odbył się w mieście Laodycea we Frygii Pacatiana, na którym zgromadziło się wielu błogosławionych ojców z różnych Prowincji Azji. Święty synod, który zebrał się w Laodycei we Frygii Pacatiana, z różnych regionów Azji; przedstawia kościelne definicje, które są poniżej załączone.
.

Kanon 1

Jest słuszne, zgodnie z kanonem kościelnym, aby Komunia św. była udzielana przez odpust tym, którzy dobrowolnie i zgodnie z prawem wstąpili w powtórne małżeństwa, nie zawarli uprzednio małżeństwa tajnego; po krótkiej przerwie, którą mają spędzić na modlitwie i poście.

Kanon 2

Ci, którzy zgrzeszyli w różnych szczegółach, jeśli wytrwali w modlitwie spowiedzi i pokucie i całkowicie nawrócili się ze swoich win, zostaną ponownie przyjęci do komunii, dzięki miłosierdziu i dobroci Bożej, po wyznaczonym czasie pokuty, proporcjonalnie do charakteru ich przestępstwa.

Kanon 3

Ten, kto niedawno przyjął chrzest, nie powinien być promowany do stanu kapłańskiego.

Kanon 4

Kapłani nie powinni pożyczać i brać lichwy ani tego, co nazywa się hemioliæ*.

*Hemioliæ oznacza pożyczoną kwotę i ponownie o połowę więcej
.

Kanon 5

Ordynacji nie należy dokonywać w obecności słuchaczy.

Balsamon: „Ten kanon nazywa wybory „włożeniem rąk” i mówi, że ponieważ w wyborach często mówi się rzeczy niegodne w odniesieniu do tych, którzy są wybrani, nie powinny one odbywać się w obecności kogoś, kto może się zdarzyć. słyszeć.”

Zonaras zgadza się również, że chodzi tu o wybranie, ale Arystenus nie zgadza się i czyni odniesienie do święceń właściwie tak zwanych, jak następuje: Modlitwy święceń nie powinny być wypowiadane na głos, aby mogły być wysłuchane przez lud.
.

Kanon 6

Heretykom nie wolno wchodzić do domu Bożego, gdy trwają w herezji..

Kanon 7

Osoby nawrócone z herezji, to jest z nowacjan, fotynów [antytrynitarze przyp. red.] i kwartodecymanów, bez względu na to, czy byli katechumenami, czy też komunikantami między nimi, nie będą przyjmowane, dopóki nie anatematyzują wszelką herezję, a szczególnie tę, w której były trzymane; a potem ci, którzy spośród nich zostali nazwani komunikantami, dogłębnie nauczyli się symboli wiary i zostali namaszczeni krzyżmem świętym, będą w ten sposób komunikować się w świętych tajemnicach.

Kanon 8

Osoby nawrócone z herezji tych, których nazywa się Frygianami [protoplaści zielonoświątkowców, przyp. red.] nawet jeśli będą uważani przez swoich za duchownych, a nawet jeśli zostaną nazwani najwyższymi przywódcami, z całą starannością powinny być pouczone i ochrzczone przez biskupów i prezbiterów Kościoła.

Hefele: „Ten synod uznaje tutaj chrzest montanistów [zielonoświątkowców] za nieważny , podczas gdy w poprzednim kanonie uznał za ważny chrzest nowacjan i kwartodecymanów.”
.

Kanon 9

Członkom Kościoła nie wolno spotykać się na cmentarzach ani uczestniczyć w tzw. męczeństwie żadnego z heretyków, w ich modlitwach lub nabożeństwach; ale tacy, którzy to robią, jeśli są komunikantami, będą na pewien czas ekskomunikowani; ale jeśli się nawrócą i wyznają, że zgrzeszyli, zostaną przyjęci.

Balsamon: „Jak kanon VI zabrania heretykom wstępu do domu Bożego, tak kanon ten zabrania wiernym chodzić na cmentarze heretyków, które są przez nich nazywane „męczeństwami”. niektórzy heretycy, nazywając siebie chrześcijanami, cierpieli nawet na śmierć i dlatego ci, którzy podzielali ich poglądy, nazywali ich „męczennikami”.
.

Kanon 10

Członkowie Kościoła nie powinni bezkrytycznie wydawać swoich dzieci za heretyków.

Kanon 11

Prezbitki, jak są nazywane, lub kobiety-prezydenci, nie mają być mianowane w Kościele.

Balsamon: „W dawnych czasach niektóre czcigodne kobiety (πρεσβύτιδες) zasiadały w kościołachi dbały o to, aby inne kobiety utrzymywały dobry i skromny porządek. Ale z ich nawyku niewłaściwego używania tego, co było właściwe, czy to przez ich arogancję, czy też przez ich nikczemne egoizm, powstał skandal. Dlatego Ojcowie zabronili późniejszego istnienia w Kościele kobiet, które nazywane są prezbitkami lub prezydentami.”

Hefele: „W Kościele istniały tylko diakonisy, a nawet jeśli najstarsze z nich nazywano „prezbitkami”, to określenie to należy wyraźnie odróżnić od prezbiterek. Te ostatnie oznaczałyby kapłanki (ἱερίσσας), ale „prezbitki” oznaczały tylko siłę ich wieku, tj. seniorów”. Zgodnie z tym, kanon wydaje się traktować o przełożonych diakonis, które były nadzorcami (προκαθήμεναι) innych diakonis; a dalsze słowa tekstu mogą prawdopodobnie oznaczać, że w przyszłości nie będą już mianowane takie wyższe diakonisy lub prezbitki, prawdopodobnie dlatego, że często przekraczały swoją władzę.

Zonaras i Balsamon podają jeszcze inne wyjaśnienie. Ich zdaniem owe „prezbitki” nie były głównymi diakonisami, ale ogólnie starszymi kobietami (ex populo), którym powierzono nadzór nad kobietami w kościele. Synod w Laodycei zrezygnował jednak z tego rozwiązania, prawdopodobnie dlatego, że nadużywały swojego urzędu do celów pychy, zarabiania pieniędzy, przekupstwa itp.
.

Kanon 12

Biskupi mają być mianowani do władzy kościelnej wyrokiem metropoliitan i sąsiednich biskupów, po długim wypróbowaniu zarówno w fundamencie wiary, jak i w rozmowie uczciwego życia.

Kanon 13

Wybór tych, którzy mają być mianowani do kapłaństwa, nie ma być oddany tłumowi.

Kanon 14

Nie należy wysyłać rzeczy świętych do innych diecezji w uroczystość Wielkanocy na mocy eulogiæ

Eulogiæ – termin używany w odniesieniu do użycia kościelnego, pobłogosławionego przedmiotu
.

Kanon 15

Nikt inny nie może śpiewać w Kościele, z wyjątkiem śpiewaków kanonicznych, którzy wchodzą do ambony i śpiewają z księgi.

Kanon 16

Ewangelie należy czytać w sobotę wraz z innymi Pismami.

Komentarz: Przed ustaleniem układu Psalmodii kościelnej ani Ewangelii, ani innych Pism nie czytano w soboty. Ale ze względu na kanony, które zabraniały postu i klękania w soboty, nie było nabożeństw, aby było jak najwięcej uczt. Zakazują tego ojcowie i postanowili, aby w sobotę odprawiany był cały urząd kościelny.

Neander (Kirchengesch., wyd. 2, t. iij., s. 565 i nast.) sugeruje w uzupełnieniu do podanej właśnie interpretacji inną, a mianowicie: że w wielu częściach starożytnego Kościoła było zwyczajem przestrzeganie w każdą sobotę jako święto na pamiątkę stworzenia. Neander sugeruje również, że prawdopodobnie niektórzy judaiści czytali w szabat tylko Stary Testament; sam jednak zauważa, że w tym przypadku εὐαγγέλια i ἑτέρων γραφῶν wymagałyby artykułu.
.

Kanon 17

Psalmów nie należy łączyć w kongregacjach, ale po każdym psalmie następuje nauczanie.

Kanon 18

To samo nabożeństwo modlitewne należy zawsze odprawiać zarówno w czasie modlitw, jak i nieszporów.

Hefele: „Niektóre uczty kończyły się o godzinie dziewiątej, inne dopiero wieczorem, i w obydwu przypadkach tak samo modlitwą. Synod pragnie, aby w obu przypadkach używano tych samych modlitw. W ten sposób Van Espen wyjaśnia słowa tekstu i Myślę, że słusznie. ”
.

Kanon 19

Po kazaniach biskupów należy najpierw odmówić modlitwę za katechumenów; a po wyjściu katechumenów modlitwa za pokutujących; a po tym, jak przeszli pod ręką [biskupa] i odeszli, należy ofiarować trzy modlitwy wiernych, pierwszą należy odmówić całkowicie w ciszy, drugą i trzecią na głos, a następnie [pocałunek] pokoju ma być dany. A po tym, jak prezbiterzy udzielą Biskupowi [pocałunku] pokoju, to świeccy mają go [sobie nawzajem] udzielić, a więc Święta Oblacja ma być dopełniona. I tylko kapłaństwo ma prawo przychodzić do ołtarza i [tam] się komunikować.

*Oblacja – termin używany dla opisania uroczystej ofiary lub ofiarowania Bogu.

Kanon 20

Diakonowi nie wolno zasiadać w obecności prezbitera, chyba że prezbiter mu to każe. Podobnie diakoni będą oddawać cześć subdiakonom i całemu [niższemu] duchowieństwu.

Kanon 21

Subdiakoni nie mają prawa przebywać w Diaconicum ani dotykać naczyń Pana.

Hefele: Wątpliwe jest, czy przez diaconicum rozumie się tu miejsce, w którym stali diakoni podczas nabożeństwa, czy też ogólnie tak zwane diaconicum, które odpowiada naszej dzisiejszej zakrystii. W tym diaconicum przechowywano święte naczynia i szaty; a ponieważ ostatnia część kanonu wspomina o nich szczególnie, nie mam wątpliwości, że diaconicum musi oznaczać zakrystię. Dla reszty ten kanon jest tylko konkretnym wyrazem zasady, że subdiakoni nie mogą pełnić funkcji diakonów.
.

Kanon 22

Subdiakon nie ma prawa nosić orarium ani opuszczać drzwi.

Komentarz: W dawnych czasach, jak mówią nam Zonaras i Balsamon, subdiakoni stawali u drzwi kościoła, a katechumenów i penitentów we właściwych miejscach nabożeństwa wprowadzali i wyprowadzali. Zonaras zauważa, że nikt nie powinien się dziwić, jeśli to, podobnie jak wiele innych starożytnych zwyczajów, zostało całkowicie zmienione i porzucone.
.

Kanon 23

Czytelnicy i śpiewacy nie mają prawa nosić orarium*, czytać i śpiewać w ten sposób [zazwyczaj].

*Orarium – szata liturgiczna składająca się z paska materiału o szerokości od dwóch do czterech cali i długości około osiemdziesięciu cali
.

Kanon 24

Nikt z kapłaństwa, od prezbiterów do diakonów, i tak dalej w porządku kościelnym, do subdiakonów, lektorów, śpiewaków, egzorcystów, odźwiernych ani nikt z klasy ascetów, nie powinien wchodzić do tawerny.

Kanon 25

Subdiakon nie może dawać Chleba ani błogosławić Kielicha.

Hefele: „Zgodnie z Konstytucjami Apostolskimi komunia była udzielana w następujący sposób: biskup dawał każdemu święty chleb ze słowami: „Ciało Pańskie”, a odbiorca odpowiadał: „Amen”. Wtedy diakon podawał kielich ze słowami: „Krew Chrystusa, kielich życia”, a osoba przyjmująca ponownie odpowiadała: „Amen”. ”
.

Kanon 26

Ci, którzy nie zostali awansowani przez biskupa, nie powinni adjurować* ani w kościołach, ani w domach prywatnych.

*Adjurować – naglące żądanie stawiane drugiemu, aby coś zrobić lub zaniechać robienia czegoś, staje się bardziej uroczyste i bardziej nieodparte przez łączenie z nim imienia Boga lub jakiejś świętej osoby lub rzeczy.
.

Kanon 27

Ani kapłani, ani duchowni, ani świeccy, którzy są zaproszeni na ucztę miłości, nie mogą odbierać swoich części, gdyż jest to rzucanie hańby na porządek kościelny.

Komentarz: Kanon zabrania tu zabierania resztek agape, ponieważ z jednej strony świadczyło to o chciwości, a z drugiej być może uznawano to za profanację.
.

Kanon 28

Nie wolno urządzać uczt miłości, jak to się nazywa, w domach lub kościołach Pańskich, ani jeść i rozkładać łoża w domu Bożym.

Kanon 29

Chrześcijanom nie wolno judaizować, odpoczywając w szabat, ale muszą pracować w tym dniu, czcząc raczej Dzień Pański; i jeśli mogą, niech odpoczywają jako chrześcijanie. Ale jeśli ktokolwiek zostanie uznany za judaizatora, niech będzie przeklęty przez Chrystusa.

Kanon 30

Żaden z kapłanów, ani duchownych [niższej rangi], ani ascetów, ani żaden chrześcijanin ani świecki nie będzie się mył w kąpieli z kobietami; bo to jest największa hańba wśród pogan.

Kanon 31

Nie jest dozwolone zawieranie małżeństw z wszelkiego rodzaju heretykami, ani oddawanie im naszych synów i córek; ale raczej wziąć z nich, jeśli obiecują, że zostaną chrześcijanami.

Kanon 32

Otrzymywanie pochwał od heretyków jest niezgodne z prawem, ponieważ są one raczej ἀλογίαι alogiai [tj. szaleństwem] niż pochwałami [tj. błogosławieństwami].

Kanon 33

Nikt nie powinien łączyć się w modlitwach z heretykami lub schizmatykami.

Kanon 34

Żaden chrześcijanin nie porzuci męczenników Chrystusa i nie zwróci się do fałszywych męczenników, to znaczy do heretyków lub tych, którzy dawniej byli heretykami; bo są cudzoziemcami dla Boga. Niech więc ci, którzy idą za nimi, będą przeklęci.

Hefele: „Kanon ten zabrania honorowania męczenników nie należących do Kościoła ortodoksyjnego. Liczba montanistycznych [zielonoświątkowych, przyp. red.] męczenników Frygii była prawdopodobnie przyczyną powstania tego kanonu.”
.

Kanon 35

Chrześcijanom nie wolno opuszczać Kościoła Bożego i odchodzić, wzywać aniołów i tworzyć zgromadzeń, co jest zabronione. Jeśli więc ktokolwiek zostanie zaangażowany w to ukryte bałwochwalstwo, niech będzie przeklęty; bo opuścił naszego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, i przeszedł do bałwochwalstwa.

Kanon 36

Ci, którzy są z kapłaństwa lub kleru, nie będą magikami, zaklinaczami, matematykami ani astrologami; nie będą też robić tak zwanych amuletów, które są łańcuchami dla ich własnych dusz. A tym, którzy je noszą, nakazujemy, aby zostali wyrzuceni z Kościoła.

Kanon 37

Nie wolno przyjmować porcji wysyłanych ze świąt żydowskich lub heretyków, ani ucztować razem z nimi.

Kanon 38

Nie wolno przyjmować przaśników od Żydów ani brać udziału w ich bezbożności.

Kanon 39

Nie wolno ucztować razem z poganami i być uczestnikami ich bezbożności.

Kanon 40

Biskupi powołani na synod nie mogą być winni pogardy, ale muszą uczestniczyć i albo nauczać, albo być nauczani o reformie Kościoła i innych. A jeśli taki będzie winny pogardy, sam siebie potępi, chyba że zostanie zatrzymany z powodu złego stanu zdrowia.

Hefele: „Przez ἀνωμαλία anomalia choroba jest powszechnie rozumiana, a Dionizos Exiguus i Isidore przetłumaczyli to, dawne ægritudinem, a drugie infirmitatem. Ale Balsamon słusznie zauważa, że termin ten ma szersze znaczenie i oprócz przypadków choroby obejmuje inne nieuniknione przeszkody lub przeciwności.”
.

Kanon 41

Żadnen z kapłaństwa ani duchowieństwa nie może wyruszyć w podróż bez polecenia biskupa.

Kanon 42

Żaden z kapłaństwa ani duchowieństwa nie może podróżować bez listów kanonicznych.

Kanon 43

Subdiakoni nie mogą opuścić drzwi, aby zaangażować się w modlitwę, nawet przez krótki czas.

Kanon 44

Kobiety nie mogą chodzić do ołtarza.

Kanon 45

[Kandydatów] do chrztu nie należy przyjmować po drugim tygodniu Wielkiego Postu.

Kanon 46

Ci, którzy mają zostać ochrzczeni, muszą nauczyć się wiary [Konfesji] na pamięć i odmawiać ją biskupowi lub prezbiterom piątego dnia tygodnia.

Kanon 47

Ci, którzy zostali ochrzczeni w chorobie, a potem wyzdrowieli, muszą nauczyć się na pamięć Konfesji i wiedzieć, że zostały im udzielone Boskie dary.

Kanon 48

Ci, którzy są ochrzczeni, muszą po chrzcie być namaszczeni niebiańskim krzyżmem i być uczestnikami Królestwa Chrystusowego.

Kanon 49

W czasie Wielkiego Postu nie wolno ofiarować chleba, z wyjątkiem dnia sobotniego i dnia Pańskiego jedynie.

Kanon 50

Nie wolno przerywać postu piątego dnia ostatniego tygodnia Wielkiego Postu [tj. w Wielki Czwartek], bo tak cały Wielki Post będzie zhańbiony; ale konieczne jest poszczenie przez cały okres Wielkiego Postu, jedząc tylko suche mięso.

Kanon 51

Urodziny Męczenników nie mają być obchodzone w okresie Wielkiego Postu, ale wspomnienia świętych Męczenników mają być dokonywane w soboty i dni Pańskie.

Kanon 52

W okresie Wielkiego Postu nie należy obchodzić ślubów i uroczystości urodzinowych.

Hefele: „Przez „urodziny” w tym kanonie nie należy rozumieć natalitia martyrum jak w poprzednim kanonie, ale urodziny książąt.
.

Kanon 53

Chrześcijanom, którzy uczęszczają na wesela, nie wolno brać udziału w bezsensownych tańcach, ale skromnie zjeść obiad lub spożyć śniadanie, jak to przystoi chrześcijanom.

Kanon 54

Członkowie kapłaństwa i duchowieństwa nie mogą być świadkami przedstawień na weselach lub bankietach; ale zanim aktorzy wejdą, muszą wstać i odejść.

Arystenos: „Chrześcijanom zaleca się skromne ucztowanie, gdy idą na wesela, a nie tańczenie ani βαλλίζειν, czyli klaskanie w dłonie i hałasowanie. Bo to jest niegodne chrześcijańskiej pozycji. Ale osoby konsekrowane nie mogą oglądać spektaklu na weselu, ale zanim rozpocznie się thymelici, muszą wyjść.”
.

Kanon 55

Ani członkowie kapłaństwa, ani kleru, ani jeszcze świeccy nie mogą brać udziału w imprezach z piciem.

Kanon 56

Prezbiterom nie wolno wchodzić i zasiadać w bemie przed wejściem biskupa, ale muszą wejść z biskupem, chyba że jest w domu chory lub nieobecny.

Komentarz: trudno przetłumaczyć ten kanon bez fałszywego wyobrażenia o jego znaczeniu. Nie określa porządku godności w procesji kościelnej, ale coś zupełnie innego, a mianowicie przewiduje, że biskup wchodząc do sanktuarium nie powinien być sam i wejść na miejsce już zajęte, ale powinien mieć przy sobie , jako gwardia honorowa, duchowieństwo. To, czy mają chodzić przed nim, czy po nim, jest tylko kwestią lokalnego zwyczaju, reguła juniores priores nie była powszechnie dominowana.
.

Kanon 57

Biskupi nie mogą być mianowani we wsiach lub okręgach wiejskich; a ci, którzy zostali już mianowani, nie mogą nic robić bez zgody biskupa miasta. Podobnie prezbiterom nie wolno nic czynić bez zgody biskupa.

Kanon 58

Oblacja nie może być składana przez biskupów lub prezbiterów w żadnych prywatnych domach.

Kanon 59

W kościele nie wolno czytać psalmów skomponowanych przez osoby prywatne ani ksiąg niekanonicznych, a jedynie Księgi Kanoniczne Starego i Nowego Testamentu.

Kanon 60

Oto wszystkie księgi Starego Testamentu przeznaczone do czytania:

Księga Rodzaju świata;
Exodus z Egiptu;
Księga Kapłańska;
Liczb;
Powtórzonego Prawa;
Jozue, syn Nuna;
Sędziowie, Rut;
Estera;
Od królów, pierwsza i druga;
Królów, trzecia i czwarta;
Kroniki I i II
Księga Ezdrasza, pierwsza i druga;
Księga Psalmów;
Przysłowia Salomona;
Księga Koheleta;
Pieśń nad pieśniami;
Hioba;
Dwunastu proroków;
Izajasza;
Jeremiasz i Baruch, Lamentacje i List;
Ezechiel;
Daniela.

A oto księgi Nowego Testamentu:

Cztery Ewangelie według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana;
Dzieje Apostolskie;
Siedem listów katolickich, to znaczy jeden listów Jakuba, dwa Piotra, trzy Jana, jeden Judy;
Czternaście listów Pawła, jeden do Rzymian, dwa do Koryntian, jeden do Galatów, jeden do Efezjan, jeden do Filipian, jeden do Kolosan, dwa do Tesaloniczan, jeden do Hebrajczyków, dwa do Tymoteusza, jeden Tytusa i Filemona.

Na podstawie źródło

Zobacz w temacie