Kalwinista Mikołaj Rej
Postacią skrajnie odmienną od Orzechowskiego, aczkolwiek również wykazującą resentyment, był Mikołaj Rej – jeden z przywódców wyznania helweckiego (kalwinizmu), ojciec literatury polskiej. Współwyznawcy uwielbiali go za zdrowy rozsądek, humor, gościnność i szlachecką szczodrość, chwalili jego duży talent, podczas gdy przeciwnicy nie szczędzili mu obelg:
- szatan nieokrzesany
- dragon
- Saranapal (leń) z Nagłowic
– oto niektóre wyzwiska, jakimi go darzono. Były również inne, bardziej kwieciste:
“doktor apostackiego kościoła, co w żarciech, karciech y w rymowaniu życie strawił, a nie teologiey się uczył”
W rzeczywistości życie prywatne Reja nie różniło się zbytnio od powszechnego trybu życia szlachty, w swoich dziełach natomiast był żarliwym moralistą, któremu leżała na sercu sprawa czystości doktryny chrześcijańskiej oraz braterstwa. Świadczy o tym choćby Rozmowa między panem, wójtem a plebanem – utwór, który śmiało sięga do źródeł społecznych zadrażnień, te zaś w ówczesnej Polsce nie były jeszcze tak ostre, jak w sąsiednich Niemczech.
Jan Łaski
Wybitniejszą od Reja pozycję w ruchu reformacyjnym zajmował Jan Łaski, którego współwyznawcy z Holandii, Anglii oraz Szwajcarii nie wahali się nazwać Wielkim: wybitny
- organizator
- filozof
- teolog
- i prawnik
jedna z najbardziej światłych osobistości nie tylko w Polsce, lecz w Europie. Zapewne od Łaskiego wyszedł nagły niezrealizowany projekt sprowadzenia Kalwina do Polski. Reformator z Genewy wystosował zresztą memoriał do króla Zygmunta Augusta, w którym namawiał monarchę do energicznego działania na rzecz reformacji i przekonywał o słuszności jej zasad. Król Zygmunt August pozostawił memoriał bez odpowiedzi.
.
Tłumaczenie Słowa
Wszczęte przez Łaskiego tłumaczenie Biblii na język polski doprowadzają do końca inni. W roku 1563 wychodzi w Brześciu Litewskim, sumptem księcia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, Pismo Święte w języku polskim, zwane Biblią Radziwiłłowską, Brzeską albo Pińczowską. Ważna to data i bardzo znacząca. Zaledwie czterdzieści lat dzieli Biblię Brzeską od Biblii luterskiej i około dwudziestu lat od przekładu francuskiego. Polska stała się jednym z żywych ośrodków ówczesnych ruchów umysłowych i kulturowych, sama również talentem i wiedzą swych obywateli – na przykład Łaskiego – przyczyniała się do rozwoju innych krajów.
.
Kalwinizm a rozkwit kulturalny
Rzeczpospolita “Złotego Wieku” w porównaniu z innymi państwami była prawdziwą oazą wolności religijnej. Nie wyszła na tym źle. Protestanci odwzajemniali się swojej, często przybranej ojczyźnie. Szkolnictwo ewangelickie przyczyniło się do podniesienia stanu oświaty w Polsce. Reformacja żądała od wiernych czynnego udziału w nabożeństwach, a także nakładała na nich obowiązek ciągłego czytania Biblii, przeto powodowała upowszechnienie umiejętności czytania i pisania nawet wśród najniższych warstw społeczeństwa. W szkołach protestanckich średnich i wyższych zerwano z kultem łaciny, uczono języka ojczystego podnosząc tym samym świadomość społeczeństwa. Nauczycielom ewangelickim zależało na wyrobieniu krytycznego myślenia u uczniów, ale przede wszystkim na ćwiczeniu mocnego charakteru. W Pińczowie zasłynęła wyższa ewangelicka uczelnia zwana Atenami Sarmackimi. Jeden z jej wykładowców, Piotr Statorius, napisał pierwszą gramatykę języka polskiego: był z pochodzenia Francuzem naturalizowanym w Polsce. Zespół pińczowskich profesorów dokonał tłumaczenia Biblii.
Obok słynnej pińczowskiej uczelni działały też inne, nie mniej znakomite:
- w Lubartowie
- w Toruniu – ta ostatnia słynęła z zasobnej biblioteki, w której znajdowało się wiele dzieł w języku polskim, podobne zakładano
- w Gdańsku
- w Elblągu
- w Grudziądzu
- w Kiejdanach na Litwie
- w Słucku
- i w Wilnie
Ogromne zasługi położyła reformacja dla literatury polskiej. Pisarze protestanccy chcąc uprzystępnić nowe idee, porzucają łacinę i zaczynają pisać po polsku, za ich przykładem idą pisarze katoliccy. Polemiki religijne wzbogacają język polski i polskie słownictwo teologiczne. Można uznać za prawdziwe twierdzenie, że reformacja znacznie przyczyniła się do wytworzenia polskiego piśmiennictwa narodowego. Rozpowszechniła się sztuka drukarska. W XVI wieku w rękach protestantów znajdują się 24 drukarnie, katolicy posiadają ich 21. Jeśli się doda te liczby, wynik będzie bardzo korzystny dla kraju, który zewsząd chłonął ożywcze prądy.
Jerzy Piechowski – Kalwin: prorok czy dyktator?
Zobacz w temacie
- Kalwinizm w Polsce, cz. 1
- Kalwinizm w Polsce, cz. 2
- Kalwinizm w Polsce, cz. 3
- Kalwinizm w Polsce, cz. 4
- Kalwinizm w Polsce, cz. 5