Kalwinizm w Polsce, cz. 2

utworzone przez | sty 20, 2019 | Historia chrześcijaństwa

Prusy Książęce a polski protestantyzm

Ważne znaczenie dla sprawy reformacji w Polsce miała sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego oraz powstanie Prus Książęcych. Pierwszy książę Prus, Albrecht Hohenzollern, roztoczył szczególną opiekę nad polskimi reformatorami, uniwersytet w Królewcu, stolicy księstwa, stał się potężną i zasłużoną dla polskiej reformacji instytucją zważywszy, iż w roku 1525 Prusy Książęce liczyło około 180 tysięcy mieszkańców, z czego Polacy – nazywani tam Mazurami, a przybyli z Mazowsza oraz z Ziemi Chełmińskiej – w czasach Albrechta (1525 – 1568) stanowili około 100 tysięcy mieszkańców.

Przyjęcie luteranizmu przez księcia zakładało głoszenie nowej wiary w języku ojczystym, więc po niemiecku, litewsku, prusku, holendersku, czesku i wreszcie po polsku – lud wiejski obowiązany był pod karą chłosty odmawiać Ojcze Nasz i Wierzę w Boga w tymże ojczystym języku. Pozyskanie tej ludności dla potrzeb nowej religii, a także dla nowo powstałego państwa wymagało wykształcenia pastorów i nauczycieli posługujących się językiem polskim, a także wydrukowania w tym języku podstawowej literatury religijnej, głównie katechizmów, Biblii i śpiewników.

Protestanckie słowo drukowane

Na 94 nowo powstałe parafie ewangelickie przypadało w księstwie 81 szkół. Parafie ewangelickie powoływano na miejsce dotychczasowych katolickich. Zazwyczaj odbywało się to w ten sposób, że dotychczasowi księżą katoliccy przyjmowali naukę Lutra, jeśli chcieli pozostać na swoich urzędach. Jedynie wśród Mazurów – pisze Janusz Małek – zdarzały się wypadki oporu.

W tym położeniu wielką rolę w krzewieniu protestantyzmu odegrała książka polska, zarówno w kościele, w szkole, w domu polskim tak na Mazurach, jak i wśród protestanckich rodzin Korony i Litwy. Już w roku 1530 wyszło pierwsze na język polski tłumaczenie Katechizmu Lutra, w 1536 następne, po czym wznawiano Katechizm w latach 1545, 1547, 1549, 1556, 1568 w drukarniach miejscowych, a nawet na zamówienie w Wittenberdze. Nie sposób tu szczegółowo śledzić wszystkie druki polskie, jakie ukazywały się w księstwie, a także poza jego granicami, ale za Chojnackim, autorem Biografii polskich druków ewangelickich – iż w latach 1545 – 1552 ukazało się w Prusach Książęcych więcej druków polskich niż na całym obszarze Rzeczypospolitej. Stąd też Królewiec urósł obok Krakowa do roli kolebki polskiego słowa drukowanego.

Wpływ uczelni

Najbardziej czynnymi i zasłużonymi dla książki polskiej byli tam

  • Jan Malecki, zwany początkowo Sandeckim
  • Jan Seklucjan
  • Marcin Kwiatkowski
  • Stanisław Murzynowski

– drukarze, wydawcy, tłumacze, pisarze. Nie można pominąć wpływu Polaków na życie kulturalne w tej części Europy. Na uniwersytet królewiecki uczęszcza wielu studentów z Polski i po powrocie do kraju szerzą idee reformacyjne. Równocześnie uczeni polscy wnoszą do północnej uczelni ferment intelektualny i ogromny zasób energii. Prace uniwersytetu Albertinum, założonego w roku 1544, organizuje Polak pochodzący z Litwy, Abraham Kulewieć, wykładający grekę, hebrajski i gramatykę oraz Stanisław Rafajłowicz, profesor teologii.

Dorobek twórczy Polaków

Zatrzymajmy się na chwilę przy osobie wspomnianego Stanisława Murzynowskiego z Suszyc lub Murzynna pod Dobrzyniem, aby ukazać bliżej losy i dorobek twórczy działający w Prusach Książęcych Polaków. W roku 1545 studiował on w Wittenberdze, gdzie mógł jeszcze zetknąć się z Lutrem i słuchać wykładów Melanchtona, od roku 1547 przebywał około dwóch lat we Włoszech, w 1549 odnajdujemy go w Królewcu, gdzie prawdopodobnie korzystał ze stypendium księcia Albrechta. Obok przekładu na język polski Nowego Testamentu oraz opracowania Ortografii polskiej wstawił się on autorstwem Historyji żałosnej a straszliwej o Franciszku Spierze, który się dla bojaźni ludzkiej prawdy Pańskiej zaprzał i dlategóż jest na strach światu niesłychanym obliczem skaran. Oto fragment utworu:

“Nie żebychmy mieli w łasce Pańskiej albo w naszym zbawieniu wątpić, ale żebyśmy rozumiejąc, że jeszcze upaść możemy, sobie nie ufali ani się na niebezpieczeństwo udawszy źle żyli, ale Pana prosili, aby nas w tej łasce strzec raczył, ku której nas wezwał, a prosząc go sprawowali się wedle jego wolej świętej”.

Reformacja w Wielkopolsce i Małopolsce

Już w początkach panowania Zygmunta Augusta dwie prowincje Rzeczypospolitej zaczynają wybijać się na czoło, jeśli idzie o ruch reformacyjny. Są to Wielkopolska i Małopolska. W pierwszej dominuje ruch luterański, w drugiej przeważają wpływy kalwinizmu. Mikołaj Oleśnicki oddaje kościół w Pińczowie ewangelikom, w jego ślady idą inni polscy panowie

  • Stadniccy
  • Szafrańcowie
  • Firlejowie

Na czele Kościoła kalwińskiego w Polsce staje pierwszy jego zwierzchnik, Feliks Kruciger. Również na Litwie pod opieką wzrastającego w znaczenie rodu Radziwiłłów zawiązują się zbory kalwińskie. Radziwiłłowie korespondowali z Kalwinem, który z Genewy udzielał wskazówek wyznaniu helweckiemu – jak zaczęto nazywać w Polsce kalwinizm. Równocześnie wiele wybitnych osobistości trzyma się na uboczu od wszystkich czynnych w kraju kierunków reformacji. Wielu jednak oczekuje stworzenia wyznania narodowego, takiego mniej więcej, jakie tworzy właśnie w Anglii, zerwawszy kontakty z Rzymem, król Henryk VIII. Do zwolenników Kościoła narodowego, który przyjąwszy ogólne zasady protestantyzmu byłby przecież tworem rdzennie polskim, należał pisarz Andrzej Frycz Modrzewski. A także inny wybitny Polak znany o wiele bardziej poza granicami kraju aniżeli w obrębie Rzeczypospolitej, przyjaciel Kalwina i Erazma z Rotterdamu, głowa Kościoła innowierczego we Fryzji Wschodniej, zwolennik sojuszu średniej szlachty z królem, protektor zboru cudzoziemskiego w Londynie – Jan Łaski.

Jerzy Piechowski – Kalwin: prorok czy dyktator?

Zobacz w temacie

 

Print Friendly, PDF & Email