Kalwin o małżeństwie i życiu rodzinnym

utworzone przez | kwi 6, 2023 | Chrześcijańska moralność, Egzegezy, Reformowany światopogląd, Teologia reformowana

Kamień milowy chrześcijańskiej cywilizacji

Hebr. 13:4 Małżeństwo jest godne czci u wszystkich i łoże nieskalane. Rozpustników zaś i cudzołożników osądzi Bóg.

Jan Kalwin zmienił zachodnią teologię i prawo dotyczące seksu, małżeństwa i życia rodzinnego. Opierając się na pokoleniu protestanckich reform, Kalwin ukazał wszechstronną teologię i prawo, które sprawiły, że podstawowymi punktami zainteresowania zarówno kościoła, jak i państwa stały się

  • tworzenie i rozwiązywanie małżeństw
  • wychowanie i dobro dzieci
  • spójność i wsparcie rodziny
  • oraz grzech i przestępstwa seksualne

Kalwin wciągnął Konsystorza i Radę Genewską do twórczego nowego sojuszu, aby kierować reformacją sfery intymnej zniszczonej przez doktryny Rzymu.

Dwanaście reform w drodze do czystości

1 Tym. 4:1, 3 A Duch otwarcie mówi, że w czasach ostatecznych niektórzy odstąpią od wiary, dając posłuch zwodniczym duchom i naukom demonów;... Zabraniając wstępować w związki małżeńskie,

Z inspiracji Kalwina i jego współpracowników Reformatorów władze genewskie

1) Zdelegalizowały monastycyzm i obowiązkowy celibat duchownych oraz zachęcały do zawierania małżeństw wszystkich dorosłych, którzy mieli wolność, sprawność i zdolność do zawarcia małżeństwa. Ustanawiają jasne wytyczne dotyczące zalotów i zaręczyn oraz stanowcze restrykcje dotyczące seksu przedmałżeńskiego i relacji przedmałżeńskich.

2) W celu uzyskania ważnych przyrzeczeń zaręczynowych i małżeńskich wymagali

  • zgody rodziców,
  • wzajemnego świadka,
  • konsekracji kościoła
  • rejestracji państwowej

3) Zlikwidowali przeszkody w zaręczynach i małżeństwie oraz usprawnili i otworzyli procedury unieważniania.

4) Wprowadzili obowiązek publicznych ślubów kościelnych i przygotowali nową liturgię małżeńską, bogatą w nauczanie biblijne i udział kongregacji.

5) Zreformowali prawa majątkowe i spadkowe, prawa posagowe, prawa do opieki i adopcji.

6) Stworzyli prawa i obowiązki dla narzeczonych przed ślubem, dla żon w sypialni i dla dzieci w gospodarstwie domowym.

7) Wprowadzili absolutny rozwód z powodu cudzołóstwa i złośliwej dezercji oraz pozwolili niewinnym mężom i żonom na pozwanie o rozwód, opiekę i alimenty.

8) Zachęcali do ponownego zawierania małżeństw przez rozwódki i wdowy (to dotyczyło także mężczyzn).

9) Z rosnącą surowością karali cudzołóstwo, gwałt, nierząd, prostytucję, sodomię i inne przestępstwa seksualne.

10) Nałożyli surowe ograniczenia na taniec, przepych, sprośność, nieprzyzwoitość, rozpustne pieśni, literaturę i sztuki teatralne.

11) Położyli wkład w katechezę i edukację dzieci, stworzyli nowe szkoły, programy nauczania i pomoce dydaktyczne dla chłopców i dziewcząt.

12) Zapewnili nowe sanktuaria i możliwości dla nieślubnych, porzuconych i maltretowanych dzieci. Stworzyli nowe zabezpieczenia i przepisy dla maltretowanych żon, zubożałych wdów i zgwałconych dziewic.

Wiele z tych reform wprowadzonych przez Kalwina i jego współpracowników w XVI wiecznej Genewie zostało powtórzonych i opracowanych w licznych społecznościach protestanckich, ostatecznie po obu stronach Atlantyku. Wiele z tych reform znalazło również swoje miejsce w nowoczesnych tradycjach prawa cywilnego i prawa zwyczajowego.[1]
,

Siła reformy

Izaj. 49:23 I królowie będą twoimi piastunami, a ich księżne – twoimi mamkami. Z twarzą ku ziemi będą się tobie kłaniać i pył twoich nóg będą lizać. Wtedy poznasz, że ja jestem PANEM i że nie bywają zawstydzeni ci, którzy mnie oczekują.

To, co sprawiło, że ta kalwińska reformacja małżeństwa i życia rodzinnego była tak zdecydowana i odporna, to fakt, że była to odgórna zmiana idei i instytucji, teologii i prawa, nauki i życia. Kalwin przedstawił wiele z tych reform w nowych statutach, które opracował samodzielnie lub z innymi

  • Rozporządzenia kościelne z 1541 r.
  • Liturgia małżeńska z 1542 r.
  • Rozporządzenie o urzędach cywilnych z 1543 r.
  • Rozporządzenie dotyczące małżeństw z 1546 r.
  • Rozporządzenie w sprawie nadania imion dzieciom z 1546 r.
  • oraz ponad 150 innych poprawek i nowych statutów wydanych przed jego śmiercią w 1564 r.[2]

Kalwin i jego współpracownicy zastosowali i dostosowali te statuty w setkach spraw małżeńskich i rodzinnych, które co roku trafiały na Konsystorz w Genewie.[3] Swoje reformy teologiczne przedstawił w formie bogatych kazań, komentarzy i pism systematycznych, które były powtarzane i opracowywane przez całą armię Reformowanych kaznodziejów i teologów w następnych dziesięcioleciach.

Swoje rady duszpasterskie przedstawił w setkach publicznych consilii i prywatnych listów, które ostatecznie zapoczątkowały cały przemysł późniejszych protestanckich podręczników domowych. A Kalwin nie pracował i nie pisał sam. Miał genialnych sprzymierzeńców do których należeli Teodor Beza, Germain Colladon, Guillaum Farel, François Hotman, Pierre Viret i inni, którzy byli niezbędni dla trwałego sukcesu kalwińskiej reformacji małżeństwa i życia rodzinnego.
.

Przymierze małżeństwa

Mal. 2:14-17 .

14. Wy jednak mówicie: Dlaczego? Dlatego że PAN jest świadkiem między tobą a żoną twojej młodości, którą zdradziłeś. Ona przecież jest twoją towarzyszką i żoną twego przymierza.

15. Czy nie uczynił jednej, choć mu jeszcze zostało ducha? A czemu jedną? Aby szukał potomstwa Bożego. Tak więc strzeżcie swego ducha i niech nikt nie postępuje zdradliwie z żoną swojej młodości. 

16. Mówi bowiem PAN, Bóg Izraela, że nienawidzi oddalania, gdyż ten, kto to robi, okrywa swoim płaszczem okrucieństwo, mówi PAN zastępów. Tak więc strzeżcie swego ducha i nie postępujcie zdradliwie. 

17. Wy jednak mówicie: Dlaczego? Dlatego że PAN jest świadkiem między tobą a żoną twojej młodości, którą zdradziłeś. Ona przecież jest twoją towarzyszką i żoną twego przymierza.

We wczesnych latach Kalwin przedstawił wiele z tych reform fragmentarycznie, kładąc szczególny nacisk na ich prawne aspekty. Dopiero w ciągu ostatnich piętnastu lat swojego życia zaczął wplatać te fragmentaryczne reformy w bardziej wszechstronną teologię i prawoznawstwo małżeńskie, której wiele części pomógł uzupełnić i usystematyzować jego następca, Teodor Beza, w późnych latach sześćdziesiątych XVI wieku [4].

Doktryna przymierza dostarczyła idiomu porządkującego większość kalwinowskiej reformacji małżeństwa i życia rodzinnego. Szczególnie w późniejszych latach Kalwin zauważył, jak często Stary Testament używa terminu „przymierze” na określenie małżeństwa. Relacja przymierza Jahwe z Izraelem jest często porównywana do szczególnej relacji między mężem i żoną.

Z kolei nieposłuszeństwo Izraela wobec Jahwe jest często opisywane jako forma „uprawiania nierządu”. Bałwochwalstwo, podobnie jak cudzołóstwo, może prowadzić do rozwodów, a Jahwe wielokrotnie tym grozi, nawet wzywając swój wybrany lud do pojednania. Ten zestaw obrazów pojawia się wielokrotnie w pismach proroków:

W latach 1551-1564 Kalwin głosił, komentował lub wygłaszał wykłady na temat każdego z tych tekstów (z wyjątkiem Ezechiela 23) i czerpał z nich wiele współczesnych lekcji dotyczących małżeństwa i rozwodu.[5]
.

Doktryna przymierza a małżeństwo

Przysłów 2:16-17 16. Aby cię uwolnić od cudzej kobiety, od obcej, która pochlebia łagodnymi słowami 17. Która opuszcza przewodnika swojej młodości i zapomina o przymierzu swojego Boga;

Przypowieści Salomona 2:17 i Malachiasza 2:14-16 również mówią o małżeństwie jako przymierzu samym w sobie [6]. Analizując te dwa fragmenty, Kalwin wykorzystał doktrynę przymierza, aby opisać nie tylko wertykalne relacje między Bogiem a człowiekiem, ale także horyzontalne relacje między mężem i żoną.

  • Tak jak Bóg wciąga wybranego wierzącego w związek przymierza z Nim, argumentował Kalwin, tak Bóg wciąga męża i żonę w związek przymierza między nimi.
    .
  • Tak jak Bóg oczekuje stałej wiary i dobrych uczynków w naszej relacji z Nim, tak Bóg oczekuje wierności małżeńskiej i ofiarnych uczynków w naszej relacji z naszymi małżonkami [7].

Kalwin dowodził, że to Bóg jest założycielem małżeństwa

 „Kiedy małżeństwo zostaje zawarte między mężczyzną i kobietą, Bóg przewodniczy i wymaga wzajemnego przyrzeczenia od obojga. Dlatego Salomon w Księdze Przysłów 2:17 nazywa małżeństwo przymierzem Boga, ponieważ jest ono nadrzędne wobec wszystkich ludzkich umów. Tak samo Malachiasz [2:14] oświadcza, że Bóg jest niejako stypulatorem małżeństwa [stypulacja to prawny kontrakt jednostronnie zobowiązujący], który swoją władzą łączy mężczyznę z kobietą i sankcjonuje przymierze. Małżeństwo nie jest rzeczą ustanowioną przez ludzi. Wiemy, że autorem tego jest Bóg i że jest ono uroczyście celebrowane w Jego imieniu. Pismo mówi, że jest to przymierze święte i dlatego nazywa je boskim” [8]

Fragmenty Pisma:

Przysłów 2:17 Która opuszcza przewodnika swojej młodości i zapomina o przymierzu swojego Boga;
.
Mal. 2:14 Wy jednak mówicie: Dlaczego? Dlatego że PAN jest świadkiem między tobą a żoną twojej młodości, którą zdradziłeś. Ona przecież jest twoją towarzyszką i żoną twego przymierza.

Boży pełnomocnicy

1 Kor. 7:36 Jeśli ktoś uważa, że zachowuje się niewłaściwie wobec swojej dziewicy, gdyby przeszły już jej lata i jest taka potrzeba, niech czyni, co chce, bo nie grzeszy. Niech wyjdzie za mąż.

Kalwin nauczał, że Bóg uczestniczy w tworzeniu przymierza małżeńskiego przez swoich wybranych pełnomocników na ziemi.

  • Rodzice pary, jako Boży „namiestnicy” dzieci, pouczają młodą parę o obyczajach i moralności małżeństwa chrześcijańskiego oraz wyrażają zgodę na związek[9].
    .
  • Dwaj świadkowie, jako „kapłani Boży dla swoich rówieśników”, świadczą o szczerości i podniosłość przyrzeczeń nowożeńców i poświadczają zdarzenie zaślubin.[10]
    .
  • Kaznodzieja, dzierżąc „Bożą duchową moc Słowa”, błogosławi związek i napomina parę i wspólnotę o ich biblijnych obowiązkach i prawach[11].
    .
  • Sędzia, dzierżąc „Bożą doczesną władzę miecza”, rejestruje strony, zapewnia legalność ich związku i chroni ich w ich połączonych osobach i majątkach.[12]

Zaangażowanie rodziców, świadków, kaznodziejów i sędziów w tworzenie przymierza małżeńskiego nie było bezczynną ani zbędną ceremonią. Te cztery strony reprezentowały różne wymiary zaangażowania Boga w przymierze małżeńskie i były niezbędne dla prawomocności samego małżeństwa. Pominięcie takiej strony w formowaniu małżeństwa oznaczało w istocie pominięcie Boga w przymierzu małżeńskim.

Doktryna przymierza pomogła Kalwinowi zintegrować zasady formacji małżeńskiej określone w jego Rozporządzeniu o małżeństwie z 1546 r.

  • wzajemna zgoda małżonków,
  • zgoda rodziców, dwoje świadków,
  • rejestracja stanu cywilnego
  • i konsekracja kościoła.

Stanowiło to również jego stałą odpowiedź na trwający od wieków problem tajnych małżeństw, nad którym Kalwin i jego współpracownicy ciężko pracowali w Genewie. Małżeństwo było ze swej natury przymierzem instytucją publiczną, wspólnym przedsięwzięciem. Potajemne małżeństwo oznaczało przeciwstawienie się samej naturze małżeństwa.
.

Prawo naturalne

1 Mojż. 2:18 PAN Bóg powiedział też: Niedobrze, by człowiek był sam; uczynię mu odpowiednią dla niego pomoc.

Bóg uczestniczy w utrzymaniu przymierza małżeńskiego nie tylko poprzez jednorazowe działania swoich ludzkich przedstawicieli, ale także poprzez ciągłe objawianie Jego prawa naturalnego lub moralnego. Przymierze małżeńskie, argumentował Kalwin, jest zakorzenione „w porządku stworzenia”, „w porządku i prawie natury” [13]. Z natury mężczyzna i kobieta cieszą się „wspólną godnością przed Bogiem” i wspólną funkcją „dopełnieniem” życia i miłości drugiego [14].

Przed ślubem stoją na dystans, każdy jest uprawniony do wyrażenia zgody, odmowy zgody lub warunku zgody na pójście naprzód, każdy oczekuje, że wniesie własność i cel do rozwijającego się związku, każdy jest odpowiedzialny za koszty i konsekwencje wszelkich przedmałżeńskich eksperymentów. Przez małżeństwo mąż i żona są „połączeni w jedno ciało i jedną duszę”, ale potem mają przydzielone „odrębne obowiązki” i „różne władze”[15]. Bóg ustanowił męża głową żony. Bóg wyznaczył żonę, „która pochodzi od mężczyzny i przychodzi po nim”, jako jego towarzyszka i kompan – dosłownie jego „pomoc”. [16]

„Boskim nakazem stworzenia”, – powiedział Kalwin, – „było, aby mąż spoglądał z szacunkiem do Boga, kobieta była jego wierną pomocnicą i oboje za jednomyślną zgodą pielęgnowali święte, przyjazne i pokojowe współżycie. „[17]

Przeciw zboczeniom

1 Kor. 6:9 Czy nie wiecie, że niesprawiedliwi nie odziedziczą królestwa Bożego? Nie łudźcie się: ani rozpustnicy, ani bałwochwalcy, ani cudzołożnicy, ani zniewieściali, ani mężczyźni współżyjący ze sobą;

Kalwin różne zasady przeciwko nielegalnym związkom seksualnym oparł w tej strukturze przymierza małżeńskiego. Małżeństwo powstało jako heteroseksualny związek monogamiczny z założenia na całe życie – trwałe połączenie dwóch przeciwieństw, „mężczyzny i kobiety”, które mają fizyczną zdolność i naturalną skłonność do łączenia się w miłości.

Kalwin potępił jako „potworne wady” sodomię, pederastię, zoofilię, homoseksualizm i inne „nienaturalne” czyny i związki – argumentując w sposób, że

„pożądanie własnego rodzaju” lub „pederastia” są „odrażające dla skromności samej natury” [18].

Przeciw wynaturzeniom

3 Mojż. 21:13 I weźmie sobie dziewicę za żonę.

Kalwin potępiał małżeństwa starszych mężczyzn z młodszymi kobietami i odwrotnie, obawiając się, że młodsza strona będzie materialnie wykorzystywać starszą, a starsza wykorzystywać seksualnie młodszą. [19]

Obszernie potępił kazirodcze związki między różnymi krewnymi, co zakazane przez było prawo Mojżeszowe i prawo naturalne – argumentując, że Bóg zakazał takich związków, aby uniknąć niezgody, nadużyć, rywalizacji i wyzysku między tymi, którzy byli „zbyt blisko” i powoływał się na wszelkiego rodzaju historie ze Starego Testamentu, aby udowodnić to biblijnie. [20]

Kalwin jeszcze obszerniej potępił tradycyjną hebrajską praktykę poligamii, która ponownie stała się modna w kilku dzielnicach protestanckiej Europy. Dopuszczenie poligamii, argumentował Kalwin, oznacza zignorowanie biblijnej historii stworzenia i odkupienia.

  • Bóg mógł stworzyć dwie lub więcej żon dla Adama. Ale zdecydował się stworzyć jedną.
    .
  • Bóg mógł stworzyć trzy lub cztery typy ludzi na obraz Boga. Ale stworzył dwa typy: „mężczyznę i niewiastę stworzył ich”[21].
    .
  • W prawie Bóg mógł nakazać swojemu ludowi oddawanie czci dwóm lub więcej bogom, ale nakazał im oddawać cześć jednemu Bogu [22].
    .
  • W Ewangelii Chrystus mógł założył dwa lub więcej kościołów, które miały go reprezentować na ziemi, ale założył jeden kościół. [23]

Małżeństwo jako „porządek stworzenia” i „symbol relacji Boga z Jego wybranymi” obejmuje dwie i tylko dwie strony.

„Ktokolwiek przekracza tę regułę, wypacza wszystko i to tak, jakby chciał unieważnić samą instytucję Boga” – podsumował Kalwin.[24]

Beza rozwinął później myśli Kalwina w obszernej diatrybie przeciwko poligamii. [25]
.

O cudzołóstwie

Przysłów 6:32 Lecz kto cudzołoży z kobietą, jest pozbawiony rozsądku; kto tak robi, gubi swoją duszę.

Kalwin zachował swoje największe gromy na grzech cudzołóstwa, który uważał za najbardziej fundamentalne naruszenie stworzonej struktury przymierza małżeńskiego. Obszernie czytał przykazanie przeciwko cudzołóstwu, aby zakazać różnych nielegalnych związków i działań, w ramach majątku małżeńskiego i poza nim.

W małżeństwie oczywistym przypadkiem cudzołóstwa był stosunek płciowy lub jakakolwiek inna forma lubieżnego aktu seksualnego ze stroną niebędącą współmałżonkiem. Kalwin uważał tę formę cudzołóstwa za „najgorszą obrzydliwość”, ponieważ jednym aktem cudzołożnik narusza swoje przymierze z małżonkiem, Bogiem i szerszą społecznością. [26]

„Nie bez powodu małżeństwo nazywa się przymierzem z Bogiem” — grzmiał Kalwin ze swojej ambony w Genewie. „Kiedykolwiek mąż łamie obietnicę, którą złożył żonie, krzywoprzysięga nie tylko w stosunku do niej, ale także w stosunku do Boga. To samo dotyczy żony. Ona nie tylko krzywdzi męża, ale żywego Boga”. [27] „Ona sprzeciwia się Jego majestatowi”. [28]

Kalwin opowiadał się za surowymi karami dla cudzołożników, nawet egzekucjami w głośnych przypadkach, ale starał się także zrównoważyć każdą karę z bieżącymi potrzebami niewinnego małżonka i dzieci, gdyby strony później się rozwiodły.
.

O separacji

1 Kor. 7:10-11 10. Tym zaś, którzy trwają w związku małżeńskim, nakazuję nie ja, lecz Pan: Żona niech nie odchodzi od męża. 11. Lecz jeśli odeszłaby, niech pozostanie bez męża albo niech się z mężem pojedna. Mąż również niech nie oddala żony.

Kalwin również uważał separację męża i żony za bliską z cudzołóstwem. Mąż i żona „powinni żyć razem i pozostawać razem aż do śmierci” — napisał [29]. Jakakolwiek separacja wykraczająca poza to, co było konieczne dla małżonka do wykonywania obowiązków rodzinnych, zawodowych lub wojskowych,

„jest bliska występku cudzołóstwa”, szczególnie „jeśli wynika to z kaprysu lub żądzy seksualnej” [30].

Każde porzucenie współmałżonka jest podwójnie podejrzane, zwłaszcza jeśli dzieje się to w gniewie lub złośliwie. Kalwin naciskał na ten argument nie tylko dlatego, że męscy małżonkowie, pozostawieni samym sobie, mogą ulec pokusie cudzołóstwa. Martwił się również, że takie rozłąki naruszają literalne przykazanie Boże, by mąż i żona jednoczyli się w duszy, umyśle i ciele.

„Jeśli natura małżeństwa jest taka, … żonaty mężczyzna jest tylko połową osoby i nie może bardziej oddzielić się od swojej żony, niż przeciąć się na dwie części”. [31]

W ten sposób Kalwin sprzeciwił się tradycyjnemu prawnemu środkowi, jakim było oddzielenie od łoża i stołu, i włączył to do swojego Rozporządzenia o małżeństwie z 1546 r. I swoich orzeczeń na ławie Konsystorza.

Jeszcze bardziej stanowczo sprzeciwiał się nowej genewskiej modzie par rozdzielających się, aby uniknąć wrogości lub zwiększyć wygodę.[32]. Nakazał parom w separacji pogodzenie się, małżonkom opuszczającym – powrót do domów i łóżek małżeńskich, małżonkom opuszczonym – przebaczenie opuszczenia. Aby to ułatwić, w swoim Rozporządzeniu małżeńskim z 1546 r. zawarł odpowiednie procedury

. Tam, gdzie pojednanie okazało się niemożliwe, Kalwin uważał małżeństwo za rozwiązane z powodu domniemanego cudzołóstwa jednej ze stron, a nie za utrwalone bez wspólnego pożycia obu stron. [33]
.

Cudzołóstwo a stan wolny

1 Kor. 7:9 Lecz jeśli nie mogą się wstrzymać, niech wstąpią w stan małżeński. Lepiej jest bowiem wstąpić w stan małżeński, niż płonąć.

Dla Kalwina przykazanie przeciwko cudzołóstwu było równie wiążące dla osób stanu wolnego i w równym stopniu odnosiło się zarówno do niedozwolonych czynności seksualnych per se, jak i do różnych czynów prowadzących do nich.

Kalwin surowo potępił cudzołóstwo — stosunek płciowy lub inne niedozwolone akty seksualnego dotykania, uwodzenia lub kuszenia przez osoby niezamężne, w tym osoby zaręczone ze sobą lub z innymi. Długo potępiał szeroko rozpowszechnione i odziedziczone po rzymsko katolickiej moralności praktyki z którymi spotkał się we współczesnej Genewie, a także w starożytnych opowieściach biblijnych:

  • przypadkowego seksu,
  • prostytucji,
  • konkubinatu,
  • seksu przedmałżeńskiego,
  • konkubinatu pozamałżeńskiego
  • i innych form wskakiwania do łóżka,.

Wszystkie te czyny jawnie sprzeciwiały się Bożemu przykazaniu przeciwko cudzołóstwu i powinny być karane sankcjami duchowymi i karnymi.
.

Przewidziane kary

5 Mojż. 22:28-29 28. Jeśli mężczyzna napotka dziewczynę, która jest dziewicą i niezaślubiona, pochwyci ją i będzie z nią obcował, i zostaną przyłapani; 29. Wtedy mężczyzna, który z nią obcował, da ojcu dziewczyny pięćdziesiąt syklów srebra i będzie ona jego żoną; a ponieważ ją zhańbił, nie będzie mógł jej oddalić po wszystkie swoje dni.

Kalwin nieustannie głosił przeciwko wszeteczeństwu i przedstawiał wszystko, od indywidualnego przypadku kiły po spotkanie społeczności z zarazą jako karę Bożą za obrazę. Często przewodził Konsystorzowi w wykorzenianiu cudzołożników i wymierzaniu im napomnienia i zakazu, a także grzywien i krótkiego więzienia. A jeśli rozpusta pary doprowadziła do ciąży, mocno nalegał na ślub, zakładając, że nic nie stoi na przeszkodzie do ich małżeństwa. [34]
.,

Zakres rozpusty
1 Tes. 5:22 Od wszelkiego pozoru zła powstrzymujcie się.

Kalwin rozciągnął przykazanie przeciwko cudzołóstwu daleko poza grzech faktycznej rozpusty. Jako formy cudzołóstwa, karane przez kościół i państwo. [35] traktowane były wszelkiego rodzaju

  • łagodne czynności seksualnych
  • lubieżność
  • taniec
  • sprośne gry,
  • seksualne insynuacje
  • wulgarny humor
  • prowokacyjnego przygotowania,
  • sugestywnych sztuk teatralnych i literatury
  • i wielu innych

Szczególnie zależało mu na wytępieniu takich nacechowanych seksualnie zachowań podczas uczt weselnych, które jego zdaniem słynęły z nadmiernego jedzenia, picia, tańców i uwodzicielskich zabaw.[36]

Kalwin z pewnością nie przywiązałby eleganckiej tancerki i zuchwałego rozpustnika do tego samego stosu za chłostę lub egzekucję. Uważał te łagodniejsze formy cudzołóstwa za naruszenie łagodniejszych przepisów karnych przeciwko wystawności, za które groziło upomnienie i grzywny.
,

Dobra i cele małżeństwa

Efez. 5:28 Tak też mężowie powinni miłować swoje żony jak własne ciało. Kto miłuje swoją żonę, samego siebie miłuje.

Kalwin argumentował, że małżeństwo służy trzem głównym dobrom lub celom.

1) Sprzyja wzajemnej miłości i wsparciu męża i żony.

2) Umożliwia legalną prokreację i wychowanie dzieci.

3) I chroni zarówno męża, jak i żonę przed grzechem seksualnym i pokusami. [37]

Kalwin i jego współpracownicy wyciągnęli szereg lekcji z tej podstawowej nauki – zarówno dla zalotów, jak i dla par małżeńskich.
.

O zalotach

1 Mojż. 29:18 Jakub kochał Rachelę i powiedział: Będę ci służył siedem lat za twoją młodszą córkę Rachelę.

Po pierwsze, Kalwin wprowadził szereg norm ostrożnościowych dotyczących zalotów. Powołując się na wiele biblijnych przykładów zepsutych małżeństw zawieranych w pośpiechu, Kalwin odradzał zawieranie małżeństwa z nadmierną lekkomyślnością lub pożądaniem.

„Małżeństwo jest rzeczą zbyt świętą, by pozwolić na to, by mężczyzn skłoniła do tego pożądliwość ich oczu” — napisał. „bezcześcimy przymierze małżeńskie”, gdy „nasz apetyt staje się brutalny, kiedy jesteśmy tak zachwyceni urokami piękna, że nie bierze się pod uwagę tego, co najważniejsze”.  [38]

Kalwin wyłożył „to, co najważniejsze” w swoim opisie tego, czego szukał we własnej żonie: kobiety

  • pobożnej, skromnej i cnotliwej,
  • w podobnym wieku,
  • o podobnym statusie i wykształceniu.

Piękno fizyczne i dziewictwo z pewnością mogły wejść do rachunku zalotów i małżeństwa, Kalwin przyznawał to, ale te atrybuty nie były dla niego najważniejsze. [39]
.

O mieszanych małżeństwach

1 Kor. 7:39 Żona jest związana prawem, dopóki żyje jej mąż. Jeśli mąż umrze, wolno jej wyjść za kogo chce, byle w Panu.

Po drugie, Kalwin stanowczo odradzał współwyznawcom Reformowanych chrześcijan zaloty i małżeństwa z niewierzącymi. Upierał się, że takie związki są nierozsądne, ponieważ zagrażają wszystkim trzem dobrom i celom małżeństwa. Niewierzący

1) Nie mógłby poznać prawdziwego znaczenia miłości odzwierciedlonej w Chrystusie

2) Nie wiedziałby, jak wychowywać dzieci w miłości Bożej

3) I mógłby nie oprzeć się pokusom pożądania, którym małżeństwo miało zaradzić.

Jednak Kalwin nie uważał różnic religijnych za absolutną przeszkodę w zawieraniu małżeństwa – nie mówiąc już o podstawach do rozwodu. Reformowani Protestanci mogli żenić się z luteranami i innymi protestantami, tak jak zrobił to sam Kalwin, poślubiając Idelette de Bure, konwertytkę z anabaptyzmu.

Reformowani chrześcijanie nie powinni jednak żenić się z katolikami, prawosławnymi, Żydami, muzułmanami, anabaptystami lub niewierzącymi (współcześnie należałoby dodać tutaj Arminian i Pentekostalistów oraz wszystkich Judaizujących). Tym, którzy chcieli zawrzeć takie mieszane małżeństwa, należało zdecydowanie odradzać, chociaż nie można im było zabronić pójścia naprzód.

Strony, które były już w małżeństwach mieszanych lub których małżonkowie odeszli od wiary Reformowanej po ślubie, powinny pozostać razem, chyba że niewierzący małżonek stał się notorycznie agresywny. [40] Bez śmiertelnego niebezpieczeństwa dla ciała lub duszy, wierzący powinni postrzegać takie warunki małżeńskie jako okazję do chrześcijańskiej ewangelizacji, ponieważ

„pobożność wierzącego uświęca małżeństwo bardziej niż bezbożność niewierzącego je zanieczyszcza”. [41]

Ale jeśli niewierzący małżonek porzuci drugiego, opuszczony małżonek nie ma obowiązku ani dążyć ani zachęcać go do powrotu.
.

Seksualne dysfunckje a małżeństwo

1 Mojż. 1:27-28 27. Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boga go stworzył; stworzył ich mężczyzną i kobietą. 28. I Bóg błogosławił im. Potem Bóg powiedział do nich: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, napełniajcie ziemię i czyńcie ją sobie poddaną; panujcie nad rybami morskimi i nad ptactwem niebieskim, i nad wszelkimi zwierzętami, które poruszają się po ziemi.

Po trzecie, Kalwin uważał dysfunkcję seksualną za poważną przeszkodę, ponieważ wypaczała ona wszystkie trzy cele małżeństwa.

  • Tak zaaranżowane zaręczyny i małżeństwa małych dzieci, które nie były jeszcze zdolne do pełnienia funkcji seksualnych, nie mówiąc już o miłości małżeńskiej, były nieważne, przynajmniej do czasu, gdy dziecko osiągnęło dojrzałość. [42]
    .
  • Związki z eunuchami i innymi osobami z trwałymi urazami seksualnymi i niepełnosprawnością były nieważne, ponieważ takie związki „całkowicie zaprzeczają naturze i celowi małżeństwa”. [43]
    .
  • Podobnie związki z osobami cierpiącymi na trwałe choroby zakaźne były nieważne, gdyż takie warunki uniemożliwiały bezpieczne kontakty seksualne i zagrażały dzieciom z nich urodzonym.

Władze Genewy anulowały zaręczyny i zawierały nowe małżeństwa, w których jedna ze stron cierpiała na tak poważną przeszkodę w normalnym funkcjonowaniu seksualnym, nawet jeśli obie strony chciały pozostać razem.

Inaczej rzecz się miała, gdy jeden z małżonków w wieloletnim małżeństwie stał się seksualnie dysfunkcyjny z powodu wieku, słabości, impotencji, urazu lub choroby. W takich przypadkach Kalwin nalegał na zrozumienie i cierpliwość ze strony drugiego małżonka, nawet jeśli ta strona chciała się wycofać.

Powołując się na przysięgę, że małżonkowie pozostają razem „w chorobie i zdrowiu”, nie chciał słyszeć o konkubinacie, separacji czy rozwodzie jako lekarstwie lub wyniku tego późniejszego wystąpienia ubezwłasnowolnienia seksualnego. [44]
.

O pożyciu małżeńskim

1 Kor. 7:3-5 3. Niech mąż oddaje powinność żonie, podobnie i żona mężowi. 4. Żona nie ma władzy nad własnym ciałem, lecz mąż. Podobnie i mąż nie ma władzy nad własnym ciałem, lecz żona. 5. Nie okradajcie się z tego, chyba że za obopólną zgodą, na pewien czas, aby oddać się postowi i modlitwie. Potem znów się zejdźcie, żeby was szatan nie kusił z powodu waszej niepowściągliwości.

Po czwarte, Kalwin radził parom małżeńskim, aby prowadziły zdrowe życie seksualne, nawet po okresie rozrodczym.

„Szatan oszukuje nas… budząc w nas wyobrażenie ,że jesteśmy skażeni współżyciem” – powiedział Kalwin. Ale „kiedy łoże małżeńskie jest poświęcone imieniu Pana, to znaczy, gdy strony łączą się w Jego imię i żyją uczciwie, jest to coś w rodzaju stanu świętego”. [45] Albowiem „płaszcz małżeński istnieje po to, by uświęcać to, co skalane i profanowane, i aby oczyszczać to, co było zbrukane i nieczyste samo w sobie”.  [46]

Mąż i żona nie powinni zatem „wstrzymywać się od seksu” ani „zaniedbywać lub odrzucać” siebie nawzajem po zażyłości lub stosunku płciowym.  [47] Pary mogą zrezygnować z seksu na jakiś czas, powiedział Kalwin, nawiązując do tradycyjnego stanowiska w sprawie „przywileju Pawłowego.”

„Ale taka wstrzemięźliwość powinna mieć miejsce tylko za obopólną zgodą i tylko na określony czas – aby zbyt długie zwlekanie nie skusiło jednej ze stron do cudzołóstwa” [48].

Jeśli para okazała się bezpłodna, Kalwin  nalegał, aby zaakceptowali to jako okazję do kochania inaczej. Napisał:

„Jesteśmy płodni lub bezpłodni, gdy Bóg udziela nam swojej mocy”

Ci, którzy są bezpłodni, powinni

  • sponsorować lub adoptować sieroty,
  • wychowywać i troszczyć się o swoich siostrzeńców i siostrzenice
  • lub znaleźć inne sposoby służenia następnemu pokoleniu.  [49]

Kalwin nie chciał słyszeć o konkubinacie lub macierzyństwie zastępczym jako realnej alternatywie dla bezpłodności, pomimo przykładu Abrahama i innych postaci Starego Testamentu. Kalwin wierzył, że biorąc Hagar za swoją konkubinę, „Abraham pozwolił sobie na wolność”, na którą Bóg nie zgodził się, a jego nagrodą była nieustanna walka między Sarą i Hagar, Izaakiem i Ismaelem oraz ich licznymi potomkami. Dla Kalwina było to wystarczającym dowodem na to, że konkubinat nie jest realną opcją w dzisiejszych czasach. [50]

Kalwin również nie chciał słyszeć o rozwodzie z powodu sterylności lub bezpłodności. Radził, aby prokreacja była tylko jednym ze stworzonych celów małżeństwa. Tam, gdzie nie można było tego osiągnąć, para musiała podwoić swoje wysiłki, aby osiągnąć inne cele wzajemnej miłości i wzajemnej ochrony przed pożądaniem –

„traktowanie siebie nawzajem z czystą czułością” 

Nnawet jeśli Bóg nie pobłogosławił ich dziećmi.  [51]
.

Kwestia rozwodu i ponownego małżeństwa

Mat. 5:32 Lecz ja wam mówię: Kto oddala swoją żonę – poza przypadkiem nierządu – prowadzi ją do cudzołóstwa, a kto żeni się z oddaloną, cudzołoży.
.
1 Kor. 7:15 Lecz jeśli niewierzący chce odejść, niech odejdzie. W takich przypadkach ani brat, ani siostra nie są w niewoli. Bóg zaś powołał nas do pokoju.
.
1 Tym. 5:8 A jeśli ktoś nie dba o swoich, a zwłaszcza o domowników, ten wyparł się wiary i gorszy jest od niewierzącego.

Po piąte Kalwin wykorzystał to rozumienie dóbr małżeństwa, aby zająć się trudnymi kwestiami rozwodu z powodu cudzołóstwa i złośliwej dezercji. Podczas gdy małżeństwa powinny być trwałe i z założenia nierozerwalne, domniemanie to zostaje obalone, jeśli jedna ze stron zdradzi podstawowe dobro miłości małżeńskiej,

  • popełniając cudzołóstwo
  • lub złośliwie porzucając drugą

„Chrystus pozwolił” niewinnemu współmałżonkowi w takich przypadkach ubiegać się o rozwód, a następnie ożenić się ponownie, jeśli ma na to ochotę, powiedział Kalwin. Jeśli to możliwe, niewinny małżonek powinien starać się o pojednanie z małżonkiem krnąbrnym – na wzór Józefa dla Marii, gdy ten dowiedział się o jej ciąży. [52]

„Chociaż Bóg nie karze tych, którzy rozwodzą się z uzasadnionych i zgodnych z prawem powodów, chciał jednak, aby małżeństwo zawsze pozostawało nienaruszalne”.  [53]

Kalwin uważał, że mąż i żona powinni mieć możliwość pozwania o rozwód, i w swoim Rozporządzeniu o małżeństwie z 1546 r. zawarł wystarczające przepisy:

„Prawo do rozwodu należy jednakowo i wzajemnie do obu stron, ponieważ oboje mają i równy obowiązek wierności. Chociaż w innych sprawach mąż jest wyższy [od żony], w sprawach łoża małżeńskiego żona ma równe prawo. Nie jest bowiem panem własnego ciała, a zatem, kiedy popełniając cudzołóstwo, rozwiązał małżeństwo, jego żona zostaje uwolniona” [54].

Kto wszczyna postępowanie rozwodowe, musi być niewinny; wszelkie dowody zachęcania lub usprawiedliwiania winy drugiej osoby byłyby fatalne w skutkach dla procesu rozwodowego. Ale tam, gdzie niewinny powód zwyciężył i uzyskał rozwód, winny małżonek musiał stawić czoła surowym sankcjom

  • co najmniej spłata majątku,
  • alimenty
  • i tam, gdzie to stosowne, alimenty na dzieci,
  • często połączone z więzieniem lub wygnaniem a najgorszym przypadku jawnogrzesznictwa z karą śmierci. [55]

Kalwin i jego współpracownicy z Konsystorza okazywali zaskakującą troskę o obie strony po rozwodzie. W przypadku niewinnej strony Kalwin zgadzał się na ponowne małżeństwo i nalegał, aby strona winna nadal płaciła zapomogę i alimenty na dzieci jako ciągłą sankcję, nawet jeśli współmałżonek i dzieci w ponownym związku były teraz pod opieką.

Kalwin dalej nalegał, aby strona winna ostatecznie mogła ponownie wyjść za mąż.

„Byłoby zbyt surowym zakazać mężczyźnie zawierania małżeństw przez całe życie, jeśli jego żona rozwiodła się z nim za cudzołóstwo, lub zakazać kobiecie, która została odrzucona przez męża, zwłaszcza jeśli mają trudności z utrzymaniem seksualności; jedna słabość nieuchronnie pociąga za sobą drugą”.

Kalwin nie pozwolił winnej stronie

„natychmiast odlecieć do innego małżeństwa. Wolność ponownego zawarcia małżeństwa należy odłożyć na jakiś czas, czy to na czas określony, czy też do ponownego zawarcia małżeństwa przez stronę niewinną” [56].

Kalwin postrzegał małżeństwo mężczyzny i kobiety jako więź niższego rzędu od związku chrześcijanina z Chrystusem. I to dlatego uznawał biblijną argumentację o możliwości rozwodu i ponownego małżeństwa osób, których związek zostałzniszczony przez grzech. O ile związek chrześcijanina z Chrystusem jest tylko cielesny (są jednym ciałem) o tyle związek z Chrystusem jest w ciele i duchu.

…nasza więź z Chrystusem jest bliższa niż więź męża i żony, i… ta pierwsza, zgodnie z tym, musi być znacznie preferowana przed tą drugą… [gdyż] nie jesteśmy tylko jednym ciałem z Chrystusem, ale także jednym duchem. Tak więc istnieje porównanie między większym i mniejszym. [57]

Na podstawie John Calvin on Marriage and Family Life, John Witte, Jr.,

Przypisy

[1] To jest główna teza Johna Witte, Jr. i Roberta M. Kingdona, Sex, Marriage and Family in John Calvin’s Geneva, 3 tomy. (Grand Rapids, 2005- ) [dalej SMF]. Zobacz także Robert M. Kingdon, Cudzołóstwo i rozwód w Calvin’s Geneva (Cambridge, Massachusetts, 1995); John Witte, Jr., Od sakramentu do umowy: małżeństwo, religia i prawo w tradycji zachodniej (Louisville, 1997); Cornelia Seeger, Nullité de mariage rozwód i separacja ciał w Genewie, au temps de Calvin: Fondements doctrinaux, loi et jurisprudence (Lozanna, 1989); Walter Köhler, Zϋrcher Ehegericht und Genfer Konsistorium, 2 tomy. (Lipsk, 1942).
[2] W CO 10/1:5-153; Les source du droit du canton de Genève, wyd. Emile Rivoire i Victor van Berchem, 4 tomy. (Aarau, 1927-1935).
[3] Zobacz Księgi Konsystorza Genewskiego w czasach Kalwina, 21 tomów. gen. wyd. Robert M. Kingdon, tłum. M. Wallace McDonald (Grand Rapids, 2000-); Registres du Consistoire de Genève au Temps de Calvin, gen. wyd. Robert M. Kingdon gen. wyd. (Genewa, 1996-), z niepublikowaną transkrypcją w Meeter Center, Calvin College and Seminary. Zobacz także Registres de la compagnie des pasteurs de Genève au temps de Calvin, wyd. Jean-Francois Bergier i Robert M. Kingdon, 2 tomy. (Genewa, 1964).
[4] Zobacz np. Theodore Beza, De repudiis et divortiis (Genewa 1569), przedruk w id., Tractationum Theologicarum, wyd. (Genewa, 1582), 2:50-103.
[5] Komentarz Izajasza 1:21-22; 54:5-8; 57:3-10; 61:10-11; 62:4-5 (1551); Kazanie 5 Mojż. 5:18, 22:22 (1555); Komentarz Harmonia Ewangelii, Łuk. 1:34-8 (1555); Komentarz Ps. 16:4, 45:8-12, 82:1 (1557); Wykład Ozeasza 1:1-4, 2:19-20, 3:1-2, 4:13-14, 7:3, 9-10 (1557); Wykład Zach. 2:11, 8:1-2 (ok. 1560); Wykład Mal. 2:13-16 (ok. 1560); Wykład Jer. 2:2-3, 25; 3:1-5, 6-25; 13:27; 23:10; 31:32, 51:4 (1563); Komentarz Harmonia Prawa 5 Mojż. 11:26-32 (1563); i Wykład Ezech. 6:9, 16:1-63 (1564).
[6] Wykład Mal 2:14-16; Kalwin nie głosił ani nie komentował Księgi Przysłów, ale kilkakrotnie odwoływał się do tego tekstu w innych swoich pismach.
[7] Komentarz Efez. 5:22; serm. 5 Mojż. 5:18.
[8] Kazanie Efez. 5:22-26, 31-33.
[9] Komentarz Harmonia Prawa 3 Mojż.. 19:29; Kazanie 5 Mojż. 5:16; Komentarz i Kazanie 1 Kor. 7:36-38; Komentarz i Kazanie Efez. 6:1-3. Zobacz szczegółową analizę przypadków zgody rodziców w SMF 1:164-201.
[10] Komentarz 1 Tes. 4:3; Komentarz 1 Piotra 2:9; Instytuty (1559), 4.18:16-17.
[11] Kazanie Efez. 5:31-33. Zobacz szczegółową analizę nowej liturgii weselnej w SMF 1:445-480.
[12] Zobacz szczegółowe teksty w SMF, 1:399-413.
[13] List, CO 10/2:258; Komentarz i Lewy. 1 Mojż. 2:18; Kazanie 5 Mojż. 24:1-4; Mal. 2:14-15; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 19:3-9; Consilium, CO 10/1:239-241.
[14] Komentarz i Wykład 1 Mojż. 1:27-28.
[15] Komentarz i Wykład 1 Mojż.. 2:18, 22.
[16] Komentarz i Wykład 1 Mojż. 2:18; Komentarz i Wykład 1 Kor. 9:8, 11:4-10.
[17] Komentarz i Wykład 1 Mojż. 2:18
[18] Komentarz 1 Mojż. 19:4-9; Komentarz Harmonia Prawa 2 Mojż. 22:19, 3 Mojż. 18:22, 20:13-16, 5 Mojż. 27:16; serm. 5 Mojż. 22:13-24.
[19] List CO 11:130-132; Komentarz Harmonia Prawa 3 Mojż. 21:13; Komentarz 1 Mojż. 25:1-2. Zobacz także listy i sprawy w SMF, 1:280-309.
[20] Komentarz 1 Mojż. 20:18, 26:1-11, 29:15-30; 34:1-31, 35:22, 38:8-11, 12-30; Komentarz Harmonia Prawa 2 Mojż. 2:1, 6:14-30, 18:6-18, 20:11-24; Kazanie 5 Mojż. 27:16-23; Kazanie 2 Sam. 13:1-4; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 22:23-33, Marka 12:18-27, Łukasza 20:27-40; Kazanie i Komentarz 1 Kor. 5:1-4; Consilia, 10/1:231-238, ze szczegółową analizą tych i innych dokumentów w SMF 1:310-353.
[21] Komentarz i Kazanie 1 Mojż. 1:27, 2:18-24.
[22] Kazanie 5 Mojż. 21:10-14; Komentarz Harmonia Prawa 2 Mojż. 20:3-6.
[23]  Komentarz i Kazanie Efez. 5:31.
[24] Wykład Mal. 2:14-16.
[25] Theodore Beza, Tractatio de Polygamia, et divortiis: in qua et Ochini apostatae pro polygamia … refutantur (Genewa, 1568), przedruk w Tractationum Theologicarum, 2:1-49.
[26] Komentarz Harmonia Prawa 3 Mojż. 20:10, 22:22-27.
[27] Kazanie 5 Mojż. 5:18.
[28] Kazanie Efez. 5:22-26
[29] Komentarz 1 Kor. 7:11.
[30] Consilium, CO 10/1:242-244.
[31] Kazanie 5 Mojż. 24:1-4.
[32] Komentarz 1 Kor. 7:11; Consilium, CO 10/1:242-244.
[33] Tamże; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 19:9.
[34] Komentarz Harmonia Prawa 2 Mojż. 20:14, 17, 21, 3 Mojż. 18:20, 4 Mojż. 5:11-31, 5 Mojż. 5:18, 21, 5 Mojż. 25:11-12; Kazanie 5 Mojż. 5:18, 21; Kazanie 5 Mojż. 21:15-17, Kazanie 5 Mojż. 22:13-30; Kazanie 2 Sam. 11:1-27;Wykład Komentarz Oz. 3:2; Wykład Ezech. 16, 18:5-9; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 5:27-8; Komentarz Jana 8:1-5, 11; Komentarz 1 Kor. 6:13-19; Kazanie i Komentarz Efez. 5:3-7, 6:19-20; Komentarz 1 Tes. 4:4-5.
[35] Kazanie 5 Mojż. 22:5-8, 25-30; Kazanie Efez. 5:3-5; Komentarz 1 Piotra. 3:3; Kazanie Tytusa 2:3-5.
[36] Komentarz Harmonia Ewangelii  Mat. 22:1-4, Marka 6:17-29, Łukasza 14:1-24; Komentarz Jana 2:1-11. Zobacz także statuty i sprawy w SMF 1:449-463.
[37] Komentarz i Wykład 1 Mojż. 1:27-28, 2:18, 21-22; Komentarz i Kazanie 1 Kor. 9:11; Komentarz i Kazanie Efez. 5:22-31
[38] Komentarz i Wykład 1 Mojż. 6:2.
[39] Tamże, Komentarz 1 Mojż. 29:18, z analizą zalotów Kalwina i swatania w SMF 1:94-118.
[40] Zobacz wiele przykładów w jego listach analizowanych w Charmarie J. Blaisdell, „Calvin’s Letters to Women: The Courting of Ladies in High Places”, Sixteenth Century Journal 13 (1982): 3; Nancy L. Roelker, „Apel kalwinizmu do francuskich szlachcianek w XVI wieku”, Journal of Interdiction Studies 2 (1970-71): 405.
[41] Komentarz i Kazanie 1 Kor. 7:12-16.
[42] Consilium CO 10/1:231-233. Zobacz dalsze listy i sprawy w SMF 1:202-219.
[43] Consilium, CO 10/1:231.
[44] Wykład i Komentarz 1 Mojż. 2:22-24; Komentarz i Serm. 1 Kor. 6:16; Consilia 10/1:231-233, 241-242; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 19:12. Zobacz analizę statutów i spraw w SMF 1:270-309.
[45] Kazanie 5 Mojż. 5:18.
[46] Tamże, Kazanie 1 Kor. 7:6.
[47] Kazanie 5 Mojż. 22:13-18, 24:5-6.
[48] Tamże, Komentarz i Kazanie 1 Kor. 7:3, 5; Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 19:3-9, Marka 10:2-12.
[49] Wykład i Komentarz 1 Mojż. 1:28; Komentarz Ps. 127:3, 128:3; Komentarz i Kazanie 1 Tym. 5:14.
[50] Komentarz 1 Mojż. 16:1-6; Komentarz Harmonia Ewangelii. Mat. 19:9.
[51] Tamże
[52] Komentarz Harmonia Ewangelii Mat. 19:3-9; Kazanie 5 Mojż. 24:1-4.
[53] Tamże
[54] Rozporządzenie o małżeństwie w CO 10/1: 41-44. Zobacz także Komentarz 1 Mojż. 29:27; Wykład Mal. 2:14-16; Kazanie 5 Mojż. 24:1-4.
[55] Zobacz szczegółową analizę spraw w Seeger, Nullité de mariage rozwód i separacja, 375-435.
[56] Consilium, CO 10/1:231.
[57] Jan Kalwin, Instytuty 3.1.4

Zobacz w temacie

Print Friendly, PDF & Email